DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: Wystrój rzeźbiarski pseudotranseptu katedry we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19644#0141
Tadeusz Jurkowlaniec
WYSTRÓJ RZEŹBIARSKI PSEUDOTRANSEPTU KATEDRY
WE WROCŁAWIU
A. seudotransept katedry wrocławskiej, zwany też środkowym, szerokim lub wielkim
przęsłem, nie został wyodrębniony w bryle bazyliki (il. 1). Dobitnie wyróżnia go jednak
szerokość przęsła i okien nawy głównej, zdwojona w stosunku do korpusu nawowego, a w
nawach bocznych — rodzaj sklepienia. Pośrodku kościoła wprowadzono sklepienia
trójpodporowe, pozostałe zaś odcinki naw bocznych nakryto czterodzielnymi sklepieniami
krzyżowo-żebrowymi1. Nie wiadomo, jak swoistość tej „namiastki transeptu" zaznaczono
na sklepieniach nawy głównej, albowiem w 1540 r. strawił je pożar. Potem zniesiono
lektorium, które odgradzało chór kapłański od przęsła szerokiego2. Tak wydzielony
pseudotransept pełnił w późniejszym średniowieczu istotne funkcje liturgiczne. Przy ścianie
lektorium znajdował się ołtarz dla wiernych, zapewne Krzyża Św.; najprawdopodobniej tu,
w środkowej części tumu, już w 1337 r. udzielano sakramentu chrztu3.
Odrębność pseudotranseptu uwydatnia wystrój rzeźbiarski. I tak, jedynie w nawach
bocznych wielkiego przęsła, żebra spływają na wsporniki. Nadano im formy: głów ludzkich
(m.in. biskupa), może upamiętniających osoby związane z powstaniem tej części budowli,
a także — łbów psa i kota (?) oraz skulonej figurki czworonoga (il. 2c, 6). Rzeźbione klucze
sklepień naw bocznych tworzą różne typy zworników konstrukcyjnych4. W pseudotran-
sepcie mają one postać trójliścia lub kształt popiersia, czy protomu zwisającego głową w dół
(il. 2c, 7—10), a w przęsłach korpusu wmontowano stosowane powszechnie zworniki koliste.
Także dobór i rozmieszczenie przedstawień na wymienionych kluczach świadczą o separacji
pseudotranseptu. W przęśle szerokim dominują motywy roślinne i maski liściaste (il. 2c),
natomiast na większości zworników w korpusie ukazano popiersia świętych5. Szczególny
charakter środkowego przęsła potwierdzają wreszcie rzeźbione klińce w szczytach kamien-
nych obramowań okien nawy głównej. W zewnętrznych kluczach wszystkich pięciu
północnych okien korpusu wykuto łby odrażających stworów. Ich znaczenie łączy się
zapewne z symboliką stron świata. Nieprzyjazna, mroczna i chłodna Północ była przecież
siedliskiem złych mocy. Musiały one pozostać na zewnątrz świątyni, diabły bowiem nie
miały do niej wstępu. Już nie tak oczywisty jest sens przedstawień na zwornikach okien
137
WYSTRÓJ RZEŹBIARSKI PSEUDOTRANSEPTU KATEDRY
WE WROCŁAWIU
A. seudotransept katedry wrocławskiej, zwany też środkowym, szerokim lub wielkim
przęsłem, nie został wyodrębniony w bryle bazyliki (il. 1). Dobitnie wyróżnia go jednak
szerokość przęsła i okien nawy głównej, zdwojona w stosunku do korpusu nawowego, a w
nawach bocznych — rodzaj sklepienia. Pośrodku kościoła wprowadzono sklepienia
trójpodporowe, pozostałe zaś odcinki naw bocznych nakryto czterodzielnymi sklepieniami
krzyżowo-żebrowymi1. Nie wiadomo, jak swoistość tej „namiastki transeptu" zaznaczono
na sklepieniach nawy głównej, albowiem w 1540 r. strawił je pożar. Potem zniesiono
lektorium, które odgradzało chór kapłański od przęsła szerokiego2. Tak wydzielony
pseudotransept pełnił w późniejszym średniowieczu istotne funkcje liturgiczne. Przy ścianie
lektorium znajdował się ołtarz dla wiernych, zapewne Krzyża Św.; najprawdopodobniej tu,
w środkowej części tumu, już w 1337 r. udzielano sakramentu chrztu3.
Odrębność pseudotranseptu uwydatnia wystrój rzeźbiarski. I tak, jedynie w nawach
bocznych wielkiego przęsła, żebra spływają na wsporniki. Nadano im formy: głów ludzkich
(m.in. biskupa), może upamiętniających osoby związane z powstaniem tej części budowli,
a także — łbów psa i kota (?) oraz skulonej figurki czworonoga (il. 2c, 6). Rzeźbione klucze
sklepień naw bocznych tworzą różne typy zworników konstrukcyjnych4. W pseudotran-
sepcie mają one postać trójliścia lub kształt popiersia, czy protomu zwisającego głową w dół
(il. 2c, 7—10), a w przęsłach korpusu wmontowano stosowane powszechnie zworniki koliste.
Także dobór i rozmieszczenie przedstawień na wymienionych kluczach świadczą o separacji
pseudotranseptu. W przęśle szerokim dominują motywy roślinne i maski liściaste (il. 2c),
natomiast na większości zworników w korpusie ukazano popiersia świętych5. Szczególny
charakter środkowego przęsła potwierdzają wreszcie rzeźbione klińce w szczytach kamien-
nych obramowań okien nawy głównej. W zewnętrznych kluczach wszystkich pięciu
północnych okien korpusu wykuto łby odrażających stworów. Ich znaczenie łączy się
zapewne z symboliką stron świata. Nieprzyjazna, mroczna i chłodna Północ była przecież
siedliskiem złych mocy. Musiały one pozostać na zewnątrz świątyni, diabły bowiem nie
miały do niej wstępu. Już nie tak oczywisty jest sens przedstawień na zwornikach okien
137