Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (36.1992)

złożonymi rękoma i w białej szacie, oznaczającej bezgrzeszność — była ujęciem całkowicie
nowym. W literaturze przedmiotu nie wyjaśniono, w jaki sposób powstało i dla ilustracji
których tekstów zostało stworzone. Posługując się miniaturami i tekstami prywatnych
modlitewników francuskich i flamadzkich można uchwycić moment jego powstania. W tego
rodzaju książkach Niepokalane Poczęcie mogło być w dwojaki sposób wyodrębnione. Na
przykład w paryskich godzinkach z przełomu wieku XV/XVI (Wiedeń, ÖNB, cod. 1927, fol.
12r)3 na marginesie karty kalendarza na grudzień umieszczono przedstawienie spotkania
Joachima i Anny przy Złotej Bramie — odnoszące się do święta 8 XII. To samo wyobrażenie
zdobiło w innym modlitewniku francuskim (Wiedeń, ÖNB, cod. 1853, fol. 73v, 74r)4 rozdział
rozpoczynający się od słów: Hic incipit H ore beate Marie Virginis de conceptione eius.
Odejście od tego tradycyjnego wyobrażenia występowało w innym kontekście. Na przykład
w stosunkowo mało luksusowych godzinkach ozdobionych przez tzw. Mistrza Czarnych
Godzinek (Wiedeń, ÖNB, Sn. 13240, fol. 118) tekst modlitwy wielbiącej cnoty, także
niewinność i zasługi NMP, uzupełniono jej wyobrażeniem. Ubrana w niebieski płaszcz,
z rozpuszczonymi włosami, ze złożonymi rękoma, otoczona glorią światła i podtrzymywana
przez anioły — unosiła się na niebiosach, a nad nią wyobrażony był w popiersiu Bóg Ojciec5.

Przy tekstach modlitw ad completorium zamiast sceny Koronacji Marii lub jej Zaśnięcia
w godzinkach francuskich z końca XV stulecia (np. Wiedeń ÖNB, 2589, fol. 63r)
umieszczono przedstawienie Marii ze złożonymi rękoma, ukoronowanej, unoszonej przez
anioły6 (il. 1), wyobrażenie znane z cyklów maryjnych jako Wniebowzięcie, występowało
także w inicjałach ksiąg chórowych (Mszałach, Antyfonarzach, Graduałach) przy tekstach
liturgicznych święta Assumptione BMV 15 VIII. To ujęcie w miniaturach modlitewników
już nieco wcześniej ulegało ewolucji. Również przy tekstach ad completorium w dwóch
rękopisach godzinek ilustrowanych przez Mistrza Marii Burgundzkiej przedstawiono Marię
odzianą w białą szatę, z rozpuszczonymi włosami, ze złożonymi rękoma. Otoczona glorią
światła i aniołami unosiła się na niebiosach, a nad nią wyobrażono popiersie Boga Ojca
(Berlin, Dahlem, Kupferstich Kabinett, 78 B 12, fol. 169r, (ił. 2) Oxford, Bodl. Libr., Douce
223, fol. 85v)7. Nie natychmiast jednak to ujęcie ikonograficzne wprowadzono na początek
tekstów godzinek (ad primam) i nie od razu złączono je z godzinkami w Niepokalanym
Poczęciu. Na przykład w rępkopiśmiennym modlitewniku paryskim z przełomu XV/XVI
wieku (ÖNB, cod. 1927 fol. 57v/58r) początek właściwego oficium do NMP (ad primam)
ozdobiono przedstawieniami odnoszącymi się do jej niepokalanego poczęcia i wcielenia
Chrystusa (ił. 3). To ostatnie wyobrażało jak zwykle Zwiastowanie. Pierwszy z wymienio-
nych tematów składał się z niewielkich kompozycji umieszczonych na marginesie z prawej
strony (fol. 58r). Miały charakter tradycyjny, ukazywały: spotkanie przy Złotej Bramie,
Narodziny Marii i odprowadzenie jej do służby w świątyni. Po lewej stronie u szczytu
Drzewa Jessego ukazano ubraną w biały płaszcz Marię ze złożonymi rękoma, otoczoną
glorią promieni i ukoronowaną (fol. 57v). W ten sposób temat Niepokalanego Poczęcia

180