Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (36.1992)

z dorobku pełnego gotyku, a nawet i epok wcześniejszych, sięgając na zachód do Kolonii,
Dolnej Nadrenii i Westfalii, na północ — do Gotlandii i Skandynawii.

Punktem wyjścia przedłożonych rozważań stała się, wzmiankowana przez A.C.
Nordmanna, figura Marii z Dzieciątkiem z Zimowisk koło Słupska (il. 1), datowana przez
tego badacza na około 1390 rok i złączona z zespołem rzeźb obszaru bałtyckiego,
związanych z twórczością Mistrza Bertrama z Minden.

Wyłoniona grupa zabytków zachodniopomorskich, choć w całości należy do twórczości
typowej dla obszaru kulturowego Bałtyku końca XIV wieku, nie jest jednak jednolita ani
pod względem wyrazu ani poziomu artystycznego. Figura Marii z Dzieciątkiem z Zimowisk
stanowi pozycję samą dla siebie. Idealizm jej wyrazu artystycznego, jak również nowsza
literatura przedmiotu, przemawiają za datowaniem obiektu na okres wcześniejszy niż 1390 r.
Figurze z Zimowisk najbliższym stylowo obiektem jest krucyfiks z Rymania (il. 8—10). Jego
charakter pozwala na hipotetyczne powiązanie z notatką archiwalną z 1375 roku, dotyczącą
krucyfiksu Jerozolimskiego z Trzebiatowa. Krucyfiks z Ustki (il. 6) nawiązuje do typu
monumentalnego krucyfiksu z Güstrow (il.7), drugi zaś, z Kołobrzegu (il. 12), świadczy
o wpływie mistycyzmu św. Brygidy z Vadsteny. Oryginalną również pozycję zajmuje figura
Marii z Dzieciątkiem z Charnowa (il. 3), która dowodzi różnorodności przenikających na ten
teren źródeł twórczych. W dalekim skojarzeniu jest ona bowiem peryferyjnym, interpreto-
wanym w drewnie, przekazem późnozachodniej rzeźby katedralnej.

Datowanie przytoczonych obiektów mieści się w ostatnim trzydziestoleciu XIV wieku,
jednak bliżej początku niż końca tego okresu. Wyjątek stanowić może krucyfiks kołobrzeski,
którego weryzm świadczy ponadto o oddziaływaniu mistycyzmu św. Brygidy z Vadsteny.

Obowiązki duszpasterskie i misyjne premonstratensów zmuszały niewątpliwie zakon
białobocki do starań o odpowiednie wyposażenie podległych mu budowli sakralnych.
Konieczność ta, jak również znaczenie klasztoru, a zwłaszcza charakter przedstawionych
obiektów, pozwalają sądzić w ostatecznej konkluzji, że mógł on posiadać własny, pracujący
na jego potrzeby, warsztat artystyczny. Pochodzenie zakonu w Białobokach, pierwszą
fundacją wiążącą go z Lund, drugą zaś z Mariengarten we Fryzji, przesądziło o wybieranych
przez niego środowiskach twórczych. W tym wypadku był to krąg sztuki Mistrza Bertrama
z Minden. Jego warsztat czynny był wówczas w obszarze Morza Bałtyckiego oraz tworzył
dla kościoła w Doberanie w Meklemburgii. Powstałe w nim monumentalne obiekty zyskały
sobie zapewne szeroki rozgłos, wynikiem czego mogło być sprowadzenie z tego warsztatu, lub
za jego pośrednictwem, odpowiedniego zespołu twórców do Białoboków lub Trzebiatowa41.

W zabytkowym dorobku premonstratensów czas dokonał szczególnie dotkliwego
spustoszenia. Klasztor w Białobokach po wprowadzeniu reformacji zniknął z powierzchni
ziemi42, a bogate wyposażenie kościoła NMP w Trzebiatowie, związanego z tamtejszym
zakonem żeńskim, zostało niemal całkowicie zniszczone w czasie akcji puryfikatorskiej
w XIX wieku43. Także wystrój kościoła premonstratensek w Słupsku, pod wezwaniem św.

253