DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Mossakowski, Stanisław: Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0028
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
II. 17. Prozerpina z gęsią, repr. wg Cartariego.
(Fot. Ł. Schuster)
kompozycja architektoniczno-przestrzenna jest nie-
zmiernie charakterystyczna dla większości pałaców
francuskich XVI i pierwszej połowy XVII w. dobrze
znanych Tylmanowi jeśli nie z autopsji to napewno
ze współczesnych sztychów Perelle’a, Silvesitre’a,
Marota i innych. Francuska idea została jednak w pro-
jekcie naszego architekta zmodyfikowana w duchu
palladiańskim m. in. przez umieszczenie otwartych
galerii ciągnących się wzdłuż oficyn a także przez
usytuowanie na skraju skarpy, po bokach korpusu
głównego dodatkowych widokowych loggi85 86.
Rysunki Ty Imana pozwalają również na zoriento-
wanie się w ogólnym charakterze stylowym bogatej
dekoracji wnętrz pałacu. Była ona bardzo zbliżona
do opartego na włoskich wzorach współczesnego fran-
cuskiego stylu dekorowania wnętrz pałacowych, który
szeroko oddziaływał na sztukę innych krajów Europy
m. in. za pośrednictwem wzorników graficznych jak
np. licznych serii rycin Jean La Pautre’a (1618—82)
znanych dobrze także Tylmanowi z Gameren (il.
13-14)8S.
Jak wynika z przeprowadzonych rozważań forma
architektoniczna pałacu w Puławach powstała w
nawiązaniu do tradycji północno-włoskiego budownic-
ctwa willowego w. XVI a zwłaszcza jego palladiań-
skiego kierunku, wzbogaconego o szereg elementów
zaczerpniętych ze współczesnej pałacowej architektury
francuskiej. Wprowadzone tu nowe osiągnięcia pała-
cowego budownictwa Francji są jednak zawsze pod-
porządkowane naczelnym zasadom kompozycyjnym
wynikającym z włoskiej, palladiańskiej teorii archi-
tektury. Palladiańska jest bowiem ścisła symetria
układu wnętrz, oszczędność w stosowaniu porządków
architektonicznych a także świadomość ideowego sen-
su takich motywów kompozycyjnych jak np. frontu
świątyni. Nic więc dziwnego, że dla francuskiego
podróżnika, który w r. 1679 zwiedzał pałac w Puła-
wach budowla ta była poprostu „basti d l’Italienne”87.
Nawiązujący do różnorodnych tradycji architektury
dawnej i współczesnej, włoskiej i francuskiej jest
pałac puławski równocześnie tworem całkowicie
organicznym i indywidualnym. Świadczy o tym nie
tylko bardzo rzadko pojawiająca się w dotychczaso-
wej architekturze świeckiej kompozycja dwóch prze-
plecionych motywów frontu świątyni i wypełnienie
ich przyczółków wielofigurowymi płaskorzeźbami oraz
portal flankowany przez atlanty i ogólne bogactwo
dekoracji rzeźbiarskiej strony zewnętrznej, lecz przede
wszystkim dotychczas nie stosowane umieszczenie całe-
go salonu w ryzalicie i wiążąca się z tym oryginalna
kompozycja jego bryły oraz nie spotykane w tej
formie rozwiązanie widokowego tarasu ujętego pa-
wilonami.
Tak 'indywidualna budowla powstać mogła jedynie
w wyniku samodzielnego, twórczego wysiłku uzdol-
nionego architekta doskonale zaznajomionego teore-
tycznie i praktycznie ze współczesnym i wcześniej-
szym budownictwem przodujących artystycznie kra-
jów Europy. Architektem tym, jak wiemy, był Tylman
z Gameren. Holender z pochodzenia, wykształcony
we Włoszech (Wenecja,, Rzym) a znający Niemcy
i zapewne Francję posiadał on również gruntowną
wiedzę teoretyczną o czym świadczy , m. in. dobór
dzieł w jego wyjątkowo zasobnym fachowym księ-
gozbiorze. Prócz znanych traktatów i wzorników
znajdowały się tam również bogato ilustrowane
albumy i serie rycin o tematyce architektonicznej
ułatwiające ich właścicielowi orientację w różnorod-
nych kierunkach sztuki europejskiej88.
Pałac w Puławach, pierwsze znane dzieło Tylmana
w Polsce doskonale zapowiada całą jego przyszłą twór-
85 o echach palladiańskich idei w kompozycji dziedzińca
pałacowego wspomina również KWIATKOWSKI (jw., s. 21),
lecz widzi tutaj raczej elementy rodzimej tradycji architek-
tonicznej, co z kolei wydaj e się dość wątpliwe w świetle
badań MIŁOBĘDZKIEGO, Krótka nauka, jw., s. 52.
86 Serie sztychów Le PAUTRE’a posiadał TYLMAN w
swojej bibliotece, por. S. MOSSAKOWSKI, Księgozbiór archi-
tekta Tylmana z Gameren. Komunikat, „Biul. Bibl. Jagiell.”
t. XIII, 1963, nr 2, s. 31, poz. 63—64.
87 „Zbudowany na sposób włoski”. Por. wyżej przyp. 10.
We Francji, gdzie najwyższym wyróżnieniem dla artysty był
„prix de Romę”, przymiotnik „a 1’Italienne” posiadał w tym
czasie dodatkowe znaczenie emocjonalne jako wyraz uznania
dla artystycznych wartości dzieła.
88 Por. MOSSAKOWSKI, Księgozbiór Tylmana, jw.,
s. 25—32.
20
II. 17. Prozerpina z gęsią, repr. wg Cartariego.
(Fot. Ł. Schuster)
kompozycja architektoniczno-przestrzenna jest nie-
zmiernie charakterystyczna dla większości pałaców
francuskich XVI i pierwszej połowy XVII w. dobrze
znanych Tylmanowi jeśli nie z autopsji to napewno
ze współczesnych sztychów Perelle’a, Silvesitre’a,
Marota i innych. Francuska idea została jednak w pro-
jekcie naszego architekta zmodyfikowana w duchu
palladiańskim m. in. przez umieszczenie otwartych
galerii ciągnących się wzdłuż oficyn a także przez
usytuowanie na skraju skarpy, po bokach korpusu
głównego dodatkowych widokowych loggi85 86.
Rysunki Ty Imana pozwalają również na zoriento-
wanie się w ogólnym charakterze stylowym bogatej
dekoracji wnętrz pałacu. Była ona bardzo zbliżona
do opartego na włoskich wzorach współczesnego fran-
cuskiego stylu dekorowania wnętrz pałacowych, który
szeroko oddziaływał na sztukę innych krajów Europy
m. in. za pośrednictwem wzorników graficznych jak
np. licznych serii rycin Jean La Pautre’a (1618—82)
znanych dobrze także Tylmanowi z Gameren (il.
13-14)8S.
Jak wynika z przeprowadzonych rozważań forma
architektoniczna pałacu w Puławach powstała w
nawiązaniu do tradycji północno-włoskiego budownic-
ctwa willowego w. XVI a zwłaszcza jego palladiań-
skiego kierunku, wzbogaconego o szereg elementów
zaczerpniętych ze współczesnej pałacowej architektury
francuskiej. Wprowadzone tu nowe osiągnięcia pała-
cowego budownictwa Francji są jednak zawsze pod-
porządkowane naczelnym zasadom kompozycyjnym
wynikającym z włoskiej, palladiańskiej teorii archi-
tektury. Palladiańska jest bowiem ścisła symetria
układu wnętrz, oszczędność w stosowaniu porządków
architektonicznych a także świadomość ideowego sen-
su takich motywów kompozycyjnych jak np. frontu
świątyni. Nic więc dziwnego, że dla francuskiego
podróżnika, który w r. 1679 zwiedzał pałac w Puła-
wach budowla ta była poprostu „basti d l’Italienne”87.
Nawiązujący do różnorodnych tradycji architektury
dawnej i współczesnej, włoskiej i francuskiej jest
pałac puławski równocześnie tworem całkowicie
organicznym i indywidualnym. Świadczy o tym nie
tylko bardzo rzadko pojawiająca się w dotychczaso-
wej architekturze świeckiej kompozycja dwóch prze-
plecionych motywów frontu świątyni i wypełnienie
ich przyczółków wielofigurowymi płaskorzeźbami oraz
portal flankowany przez atlanty i ogólne bogactwo
dekoracji rzeźbiarskiej strony zewnętrznej, lecz przede
wszystkim dotychczas nie stosowane umieszczenie całe-
go salonu w ryzalicie i wiążąca się z tym oryginalna
kompozycja jego bryły oraz nie spotykane w tej
formie rozwiązanie widokowego tarasu ujętego pa-
wilonami.
Tak 'indywidualna budowla powstać mogła jedynie
w wyniku samodzielnego, twórczego wysiłku uzdol-
nionego architekta doskonale zaznajomionego teore-
tycznie i praktycznie ze współczesnym i wcześniej-
szym budownictwem przodujących artystycznie kra-
jów Europy. Architektem tym, jak wiemy, był Tylman
z Gameren. Holender z pochodzenia, wykształcony
we Włoszech (Wenecja,, Rzym) a znający Niemcy
i zapewne Francję posiadał on również gruntowną
wiedzę teoretyczną o czym świadczy , m. in. dobór
dzieł w jego wyjątkowo zasobnym fachowym księ-
gozbiorze. Prócz znanych traktatów i wzorników
znajdowały się tam również bogato ilustrowane
albumy i serie rycin o tematyce architektonicznej
ułatwiające ich właścicielowi orientację w różnorod-
nych kierunkach sztuki europejskiej88.
Pałac w Puławach, pierwsze znane dzieło Tylmana
w Polsce doskonale zapowiada całą jego przyszłą twór-
85 o echach palladiańskich idei w kompozycji dziedzińca
pałacowego wspomina również KWIATKOWSKI (jw., s. 21),
lecz widzi tutaj raczej elementy rodzimej tradycji architek-
tonicznej, co z kolei wydaj e się dość wątpliwe w świetle
badań MIŁOBĘDZKIEGO, Krótka nauka, jw., s. 52.
86 Serie sztychów Le PAUTRE’a posiadał TYLMAN w
swojej bibliotece, por. S. MOSSAKOWSKI, Księgozbiór archi-
tekta Tylmana z Gameren. Komunikat, „Biul. Bibl. Jagiell.”
t. XIII, 1963, nr 2, s. 31, poz. 63—64.
87 „Zbudowany na sposób włoski”. Por. wyżej przyp. 10.
We Francji, gdzie najwyższym wyróżnieniem dla artysty był
„prix de Romę”, przymiotnik „a 1’Italienne” posiadał w tym
czasie dodatkowe znaczenie emocjonalne jako wyraz uznania
dla artystycznych wartości dzieła.
88 Por. MOSSAKOWSKI, Księgozbiór Tylmana, jw.,
s. 25—32.
20