DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Miscellanea
DOI article:Pollakówna, Joanna: W przededniu formizmu: Polska krytyka artystyczna o współczesnych prądach europejskich
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0074
JOANNA POLLAKÓWNA
jest więc tu ekspresjonizm pojęty jako kierunek,
określa tylko pewną ogólną tendencję w sztuce. W po-
dobnym zresztą rozumieniu termin ten pojawiał się
w 1911 r. w artykułach zamieszczanych w Walde-
nowskim .„Der Sturm”19. Dotykamy w tym miejscu
jednego z problemów, które skłoniły mnie do doko-
nania zaprezentowanego tu przeglądu materiałów
publicystycznych informujących o współczesnych prą-
dach artystycznych przed I wojną światową. Po-
wstaje mianowicie w ten sposób (nie wykorzystana
jeszcze w tym artykule) szansa zanalizowania na
podstawie tekstów, warstwy językowej ówczesnej kry-
tyki, zbadania słownika środowiska artystycznego
a tym samym ustalenia znaczeń nadawanych współ-
cześnie różnorakim terminom z zakresu sztuki. Prze-
19 P. SELZ, German Erpressżonist Painting, Berkelay and
Los Angeles 1957.
gląd ten, fragmentaryczny z pewnością i powierzchow-
ny służy ponadto jako dowód, że współczesna proble-
matyka artystyczna nie mogła być zupełnie obca
polskiej inteligencji. Trzeba pamiętać zresztą, że prócz
słowa pisanego istniały jeszcze reprodukcje, organizo-
wane bywały wystawy (np. wystawa Kandinskiego
w r. 1910 w Krakowie, wystawa futurystów rosyj-
skich w 1913 r. we Lwowie). Podróżujący artyści
i literaci przywozili fotografie obrazów i zagraniczne
czasopisma. Dopiero wojna zahamuje na krótki czas,
nigdy zresztą całkowicie, dopływ wiadomości.
W każdym razie pogłosy mniej lub bardziej od-
ległych potyczek docierały do uszu licznej grupy
artystów, wśród nich i tych, którzy w ostatnich latach
I wojny światowej stworzyć mieli pierwszą polską
awangardę. By mogli zaczerpnąć tchu, musiała przed-
tem zagęścić się odpowiednia atmosfera myślowa i in-
telektualna. Świadomość aktualnych fluktuacji w
sztuce była jednym z jej zasadniczych składników.
A LA VEILLE DU FORMISME. LA CRITIQUE DE L’ART POLONAISE AU SUJET
DES COURANTS EUROPEENS CONTEMPORAINS
Les historiens de Fart polonais du XX® siecle
passent en generał sous silence les faits prouvant
que la societe artistique polonaise avant la premiere
guerre mondiale s’interessait aux transformations que
subissaient les arts en Europę occidentale. Ainsi s’est
creee une conviction qu’en ce qui conceme les
problemes de Fart contemporain, les artistes polonais
vivaient a cette epoque dans Fisolement et Fignorance.
Cependant, sans parler des contacts personnels, comme
les voyages a 1’etranger des representants des arts
plastiques, les informations sur les nouveaux mou-
vements shnfiltraient grace au groupe nombreux de
critiques de Fart qui souvent etaient fortement asso-
cies aux milieux artistiques etrangers. Bień que le
niveau de ces correspondances fut bien divers, le
lecteur des periodiques paraissant a cette epoque en
Pologne., pouvait neanmoins s’orienter dans la pro-
blematique artistique de 1’Europe occidentale.
En 1909 deja, Jean Topass, critique et peintre
appartenant au mouvement „Młoda Polska” (Jeune
Pologne), donnait des informations, suivies d’un com-
mentaire bienveillant, sur les recherches cubistes
de Braque, de Picasso et de Metzinger. Quelques
annees plus tard on en savait deja beaucoup plus.
Un article particulierement interessant au sujet du
cubisme, dont Fauteur etait Adolphe Basler, parut en
1913 dans le periodique „Krytyka” [Stare i nowe kon-
wencje w malarstwie. Od Cezanne’a do kubizmu.
(Les anciennes et les nouvelles conventions dans
la peinture. Depuis Cezanne jusqu’au cubisme), „Kry-
tyka” 1913, fasc. 4—5, p. 210]. Apres une analyse de
la peinture de Cezanne, Basler donnę une caracte-
ristique de l’individualite artistique de Matisse et
ensuite, sans passer sous silence 1’aspect discutable
des problemes presentes, il caracterise Fart du cu-
bisme.
La critique polonaise n’a pas toujours traduit une
pareille comprehension de Fart contemporain. Mais
les informations plus ou imoins justes sur le cubisme
paraissent assez souvent: on peut ci ter ici les articles
de R. Zrębowicz, de Z. Lubicz-Zaleski, de M. Pasz-
kiewicz. II y avait aussi des ignorants agressifs dont
le representant etait W. Gąsiorowski, un romancier
en vogue. Ses regrets au sujet. de L. Markus (Mar-
coussis) et de T. Makowski „qui ont pris le maunais
ćhemin du cubisme”, relus aujourćl’hui font une
impression vraiment comique.
On trouve moins d’informations concernant le
futurisme. Les nouvelles parviennent d’ailleurs le
plus souvent par 1’intermediaire des memes corres-
pondants, donc par Paris. En avril 1912 parut une
ample relation de W. Bunikiewicz de l’exposition
parisienne des futuristes au Salon Bernheim [Witold
Bunikiewicz, Wystawa futurystów w Paryżu. (L’expo-
sition des futuristes a Paris), „Wisła” 1912, n° 4, p. 74],
Au mois de mai de la meme annee, Cezary Jellenta
insere dans le periodique „Rydwan” un compte rendu
de Fexposition, suivi d’un essai assez reussi d’une
caracteristique de ce mouvement, et aussi des frag-
ments du I-er manifeste [C. Jellenta, Futuryści —
Dywizjoniści. Manifest malarski. (Les futuristes —
Les divisionnistes. Un manifeste de la peinture).,
„Rydwan” 1912, fasc. 5, p. 179—183].
On trouve une serieuse caracteristique du futuris-
me, de ses principes et de sa realisation, dans Farticle
de A. Kotłoński, critique de Fart et traducteur des
vers de Marinetti [A. Kołtoński, O futuryzmie jako
o zjawisku kulturalnym i artystycznym. (Au sujet
du futurisme comme phenomene culturel et artistique),
„Krytyka” 1914, n° XII-XIII]. L’auteur aperęoit la
ligne genetique du cubisme dans le sous-sol philo-
sophique du symbolisme, il parle de 1’apotheose du
mouvement et de Faction, de 1’intuistion comme seul
facteur competent dans le domaine de la creation
artistique, il explique le postulat des relations reci-
proques des formes dans la peinture.
Cet article objectif et honnete invite a faire des
comparaisons avec le petit livre que parut la meme
annee en Russie: Futurizm. Na puti k nowomu sim-
66
jest więc tu ekspresjonizm pojęty jako kierunek,
określa tylko pewną ogólną tendencję w sztuce. W po-
dobnym zresztą rozumieniu termin ten pojawiał się
w 1911 r. w artykułach zamieszczanych w Walde-
nowskim .„Der Sturm”19. Dotykamy w tym miejscu
jednego z problemów, które skłoniły mnie do doko-
nania zaprezentowanego tu przeglądu materiałów
publicystycznych informujących o współczesnych prą-
dach artystycznych przed I wojną światową. Po-
wstaje mianowicie w ten sposób (nie wykorzystana
jeszcze w tym artykule) szansa zanalizowania na
podstawie tekstów, warstwy językowej ówczesnej kry-
tyki, zbadania słownika środowiska artystycznego
a tym samym ustalenia znaczeń nadawanych współ-
cześnie różnorakim terminom z zakresu sztuki. Prze-
19 P. SELZ, German Erpressżonist Painting, Berkelay and
Los Angeles 1957.
gląd ten, fragmentaryczny z pewnością i powierzchow-
ny służy ponadto jako dowód, że współczesna proble-
matyka artystyczna nie mogła być zupełnie obca
polskiej inteligencji. Trzeba pamiętać zresztą, że prócz
słowa pisanego istniały jeszcze reprodukcje, organizo-
wane bywały wystawy (np. wystawa Kandinskiego
w r. 1910 w Krakowie, wystawa futurystów rosyj-
skich w 1913 r. we Lwowie). Podróżujący artyści
i literaci przywozili fotografie obrazów i zagraniczne
czasopisma. Dopiero wojna zahamuje na krótki czas,
nigdy zresztą całkowicie, dopływ wiadomości.
W każdym razie pogłosy mniej lub bardziej od-
ległych potyczek docierały do uszu licznej grupy
artystów, wśród nich i tych, którzy w ostatnich latach
I wojny światowej stworzyć mieli pierwszą polską
awangardę. By mogli zaczerpnąć tchu, musiała przed-
tem zagęścić się odpowiednia atmosfera myślowa i in-
telektualna. Świadomość aktualnych fluktuacji w
sztuce była jednym z jej zasadniczych składników.
A LA VEILLE DU FORMISME. LA CRITIQUE DE L’ART POLONAISE AU SUJET
DES COURANTS EUROPEENS CONTEMPORAINS
Les historiens de Fart polonais du XX® siecle
passent en generał sous silence les faits prouvant
que la societe artistique polonaise avant la premiere
guerre mondiale s’interessait aux transformations que
subissaient les arts en Europę occidentale. Ainsi s’est
creee une conviction qu’en ce qui conceme les
problemes de Fart contemporain, les artistes polonais
vivaient a cette epoque dans Fisolement et Fignorance.
Cependant, sans parler des contacts personnels, comme
les voyages a 1’etranger des representants des arts
plastiques, les informations sur les nouveaux mou-
vements shnfiltraient grace au groupe nombreux de
critiques de Fart qui souvent etaient fortement asso-
cies aux milieux artistiques etrangers. Bień que le
niveau de ces correspondances fut bien divers, le
lecteur des periodiques paraissant a cette epoque en
Pologne., pouvait neanmoins s’orienter dans la pro-
blematique artistique de 1’Europe occidentale.
En 1909 deja, Jean Topass, critique et peintre
appartenant au mouvement „Młoda Polska” (Jeune
Pologne), donnait des informations, suivies d’un com-
mentaire bienveillant, sur les recherches cubistes
de Braque, de Picasso et de Metzinger. Quelques
annees plus tard on en savait deja beaucoup plus.
Un article particulierement interessant au sujet du
cubisme, dont Fauteur etait Adolphe Basler, parut en
1913 dans le periodique „Krytyka” [Stare i nowe kon-
wencje w malarstwie. Od Cezanne’a do kubizmu.
(Les anciennes et les nouvelles conventions dans
la peinture. Depuis Cezanne jusqu’au cubisme), „Kry-
tyka” 1913, fasc. 4—5, p. 210]. Apres une analyse de
la peinture de Cezanne, Basler donnę une caracte-
ristique de l’individualite artistique de Matisse et
ensuite, sans passer sous silence 1’aspect discutable
des problemes presentes, il caracterise Fart du cu-
bisme.
La critique polonaise n’a pas toujours traduit une
pareille comprehension de Fart contemporain. Mais
les informations plus ou imoins justes sur le cubisme
paraissent assez souvent: on peut ci ter ici les articles
de R. Zrębowicz, de Z. Lubicz-Zaleski, de M. Pasz-
kiewicz. II y avait aussi des ignorants agressifs dont
le representant etait W. Gąsiorowski, un romancier
en vogue. Ses regrets au sujet. de L. Markus (Mar-
coussis) et de T. Makowski „qui ont pris le maunais
ćhemin du cubisme”, relus aujourćl’hui font une
impression vraiment comique.
On trouve moins d’informations concernant le
futurisme. Les nouvelles parviennent d’ailleurs le
plus souvent par 1’intermediaire des memes corres-
pondants, donc par Paris. En avril 1912 parut une
ample relation de W. Bunikiewicz de l’exposition
parisienne des futuristes au Salon Bernheim [Witold
Bunikiewicz, Wystawa futurystów w Paryżu. (L’expo-
sition des futuristes a Paris), „Wisła” 1912, n° 4, p. 74],
Au mois de mai de la meme annee, Cezary Jellenta
insere dans le periodique „Rydwan” un compte rendu
de Fexposition, suivi d’un essai assez reussi d’une
caracteristique de ce mouvement, et aussi des frag-
ments du I-er manifeste [C. Jellenta, Futuryści —
Dywizjoniści. Manifest malarski. (Les futuristes —
Les divisionnistes. Un manifeste de la peinture).,
„Rydwan” 1912, fasc. 5, p. 179—183].
On trouve une serieuse caracteristique du futuris-
me, de ses principes et de sa realisation, dans Farticle
de A. Kotłoński, critique de Fart et traducteur des
vers de Marinetti [A. Kołtoński, O futuryzmie jako
o zjawisku kulturalnym i artystycznym. (Au sujet
du futurisme comme phenomene culturel et artistique),
„Krytyka” 1914, n° XII-XIII]. L’auteur aperęoit la
ligne genetique du cubisme dans le sous-sol philo-
sophique du symbolisme, il parle de 1’apotheose du
mouvement et de Faction, de 1’intuistion comme seul
facteur competent dans le domaine de la creation
artistique, il explique le postulat des relations reci-
proques des formes dans la peinture.
Cet article objectif et honnete invite a faire des
comparaisons avec le petit livre que parut la meme
annee en Russie: Futurizm. Na puti k nowomu sim-
66