Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

ZYGMUNT WAZBINSKI


II. 5. Nicolo Pisano, Fortitudo,
kazalnica Baptysterium w Pizie,
ok. 1260. Wg Panofsky, Renais-
sance and Renascences..., U. 48.

realizmu idealizującego XIII-wiecznej sztuki fran-
cuskiej 8.
Notatnik Villarda świadczy zarówno o wadze jaką
przywiązywano do aktu, jak i o dobrej znajomości
ciała ludzkiego. Znajomość tę potwierdzają autorzy

s Por. opisy ciał zmartwychwstałych u VINCENTA
z BEAUVAIS, są one realne i piękne; por. K. CLARK, The
Nudę, A Study in the Ideał Form, New York 1956, s. 313.
s Odnajdujemy tutaj niemal wszystkie warianty aktu
akademickiego (avant la lettre). Por. P. CLEMENT i M. HUR-
LIMANN, Gotische Kathedralen in Frankreich [Paris, Char-
tres, Amiens, Reims], Berlin 1937, s. 120—122.
io Np. Wilhelm DURANDUS (Rationale Dwinorum Offi-
ciorum, I, 3, 22) pisał o scenach z Pisma św., że „mogą być
przedstawiane, jak się podoba malarzom, bo: malarze i poeci
mieli zawsze równy przywilej odważania się na wszystko”;
— cyt. za TATARKIEWICZEM, jw., s. 206, nr 26.
u Por. M. SCHAPIRO, On the Aesthetic Attitude of the
Romanesąue Age, „Art and Thaught”, London 1948, s. 130
i nn. oraz H. LIEBENSCHUTZ, Mediaual Humanism in the
Life and Writings of John of Salisbury, London 1950, s. 23
i nn.
12 Por. J. ADHfiMAR, Influences antiąues dans Fart du
moyen age franęais. Recherches sur les sources et les thć-
mes d’inspiration (Studies of the Warburg Institute, VII),
London 1939, s. 77 i nn.

scen zbiorowych — Sąd Ostateczny w portalach katedr
gotyckich w Bourges i w Reims; sceny Sądu Ostatecz-
nego są niemal kompletnym repertuarem aktu; postacie
ukazane są tam w najróżnorodniejszych pozach —
zarówno w spoczynku, jak i w pozie stojącej, siedzącej,
w ruchu 9. Odnosi się wrażenie, że artyści tych dzieł
posiadali duże doświadczenia plastyczne oraz bardzo
pełną i dojrzałą ideę aktu — nie bez analogii z an-
tyczną.
Wydaje się, że oficjalny pogląd na „nuditas”, jaki
reprezentowała uzależniona od teologii filozofia, różnił
się znacznie od poglądu artystów; dla pierwszych
ciało ludzkie było uproszczonym schematem-symbolem,
dla drugich, konkretną i atrakcyjną formą plastyczną.
*
* *
Wprowadzając takie rozróżnienie na oficjalne i nie-
oficjalne nie chcę bynajmniej dowodzić niezależności
artystów od oficjalnych programów religijnych. Sądzę
jednak, że artyści, zwłaszcza w środowiskach bardziej
rozwiniętych, traktowali temat teologiczny „ramowo”,
nadając mu własne rozwiązania artystyczne 10. Zresztą
w pewnych okresach sztuki średniowiecznej daje się
zauważyć wzmożony nacisk artystów na teologów.
Te uprzywielejowane momenty w dziejach sztuki
średniowiecznej zbiegają się z zainteresowaniem kul-
turą humanistycznąu. Przejawia się to w wyborze
takich tematów, które pozwalają na wprowadzenie
nagości (sceny biblijne, personifikacje) i które są nie-
mal pretekstem. Większość tych aktów to nawiązania
do wzorów antycznych, bądź też są to fragmenty
rzeźb starożytnych wbudowane w budowlę chrześci-
jańską 12. „Modele” te znajdowały się, jak należy
sądzić, nie tylko w zbiorach uczonych prałatów-kolek-
cjonerów13, ale również w pracowniach rzeźbiarskich
i malarskich 14.
Ta zbieżność między zainteresowaniem artystów
i teologów ma miejsce w okresie renesansu karoliń-
skiego i romańskiego (IX i XII w.), w okresie roz-
kwitu rzeźby gotyckiej (poł. XIII w.) i w malarstwie
flamandzkim (XV w.) — a więc w okresach szczegól-
nego zainteresowania sztuką antyczną 15. Są to również
okresy sztuki o stosunkowo silnych tendencjach reali-
13 Tamże; — oraz W. M. CONWAY, The Abbey of St.
Denis and its ancient Tresures, „Archeologia” LXVI (Oxford),
1915, s. 103—158; — P. FEDELE, Sul cemmercio delle anti-
ąuita in Roma nel XII secolo, „Archivio della R. Societa
Romana di Storia Patria” XXXII, 1909, s. 465 i nn.; — E. PA-
NOFSKY, Renaissance and Renascences in Western Art (Stu-
dies edited by the Institute of Art History, Uniyersity of
Uppsala), Uppsala 1960, s. 72.
14 Np. model Nereid znajdował się zapewne w pracowni
rzeźbiarskiej wykonującej portal Ołbina jak również w mi-
niatorskiej pracowni, wykonującej „Genesis” warszawską.
15 Por. na ten temat: H. LANDENDORF, Antikenstudium
und Antikenkopie, Berlin 1953; — H. WENTZEL, Antiken-
Imitationen des 12. und 13. Jahrhunderts in Italien. „Zeit-
schrift f. Kunstwiss.” IX, 1955, s. 29 1 nn oraz R. H. L. HA-
MANN-MACLEAN, Antikenstudium in der Kunst des Mittel-
alters, „Marburger Jahrbuch fur Kunstwissenschaft” XV,
1949-50, s. 157 i nn; — PANOFSKY, Renaissance..., jw., s. 42
i nn oraz J. BIAŁOSTOCKI, Tradycje antyczne w sztuce
europejskiej, „Meander’1 XIII, 1958, s. 166—176.

70