DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kornecki, Marian: Z problematyki wiejskiego budownictwa kościelnego na Opolszczyźnie w wieku XIII oraz na przełomie XIII i XIV wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0100
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 14. Kierpień. Służka w prezbiterium. — II. 15. Strzelniki. Służka
w prezbiterium. (Fot. T. Chrzanowski).
spotykanych na Dolnym Śląsku gu-
zów muszlowych w arkadach jesz-
cze romańskich portali (Iława, Ra-
ciborowice, Stary Zamek i in.). Sto-
jąc na stanowisku datowania koś-
cioła w Gierszowicach na ok. r. 1300
należałoby, analogicznie jak w Cze-
skiej Wsi, widzieć tu przykład pry-
mitywnego przeniesienia wcześniej-
szej formy.
System dekoracji elementów za-
sklepienia jest stosunkowo bogaty
i różnorodny. Jego formy i powią-
zania wymagają obszerniejszego stu-
dium, dlatego w tym przeglądzie
wypadnie ograniczyć się do ogól-
niejszej charakterystyki.
Pierwotne sklepienia, jak już
wspomniano, o wysokiej strzałce
(„z podwyższonym kluczem”), krzy-
żowo-żebrowe, wsparte są na służ-
kach o charakterze kolumienek
(Kałków, Kierpień, Wierzbięcice
i in.), bądź podciętych (tu liczne
przykłady, m.in. znów Kałków, Ro-
gów, Źyrowa i in.); w odosobnio-
nym przykładzie Pisarzowic wystę-
pują wiązki trzech służek między
przęsłami. Wsporniki i głowice słu-
żek posiadają w Pakosławicach jesz-
cze romańską dekorację kapiteli,
w Kałkowie i Wierzbięcicach gło-
wice kostkowe z motywem talerzo-
wym, w innych kościołach różne
odmiany głowic kostkowych i kieli-
chowych. Kapitele narożne wystę-
pują także z poszerzeniem, wspar-
tym na wtopionych kostkach, przej-
mującym spływ trzech żeber (Kier-
pień). Wreszcie, na tym terenie za-
pewne nieco później, występują
wsporniki o kształcie masek ludz-
kich (Zalesie), zwierzęcych (Jasio-
na), a nawet, w odosobnionych przy-
padkach w Jasionej, w kształcie
herm. Motywy figuralne i roślinne
rozwijają się w głąb XIV w. w
dziesiątkach przykładów.
Zespół żeber sklepiennych repre-
zentuje znaczne zróżnicowanie, tak
w użytym materiale jak formach.
Począwszy od prostych żeber sta-
żowanych i uskokowych, przez róż-
ne odmiany wałka, gruszkowe i
uskokowe z wałkiem — wymagają
jeszcze szczegółowego usystematy-
zowania i kwalifikacji. Na przecię-
ciu żeber nie zawsze umieszczane
są zworniki. W kilku obiektach,
jeszcze z XIII w., występują zwor-
niki w kształcie rozety (Kałków,
Rogów, Kierpień, Prężyna) oraz
gładkie, w Gryżowie zwornik z płas-
korzeźbą głowy św. Jana. Wspom-
nianym uprzednio analogicznym
układom sklepień w Kierpieniu i w
Tymowej towarzyszą takie same
rozetowe zworniki. Niesymetryczny
układ żeber sklepienia prezbiterium
w Gryżowie (brak jednego z żeber
w układzie sześciopolowym), należy
uznać za wynik uszkodzenia pier-
wotnego układu, być może spowo-
dowanego powiększeniem otworu
okiennego.
Pozostaje do omówienia zagad-
nienie łęków. Powszechne występo-
wanie łuku ostrego i to zarówno w
otworze tęczowym, arkadach skle-
pień, jak i we wszystkich znanych
portalach jest elementem — na tle
omawianego problemu — młodszym,
należącym do programu gotyku
i stąd często niemal automatycznie
wpływającym na kwalifikację stylu.
Jak wynika z przedstawionego ma-
teriału — łuk ostry pojawił się na
Opolszczyźnie, podobnie jak i na
całym Śląsku, wcześnie w stosunku
do innych dzielnic Polski, bo przed
połową XIII w., co może mieć zna-
czenie prekursorskie. Na zagadnie-
nie to w odniesieniu do zabytków
dolnośląskich zwrócił uwagę T. Ko-
zaczewski (Jednonawowe kościoły
romańskie na Dolnym Śląsku. Ze-
szyty naukowe Politechniki Wroc-
ławskiej, nr 16, Architektura II,
1957). Początkowo występuje łuk
ostry w połączeniu z pełnym, który
długo, bo nawet w obiektach, któ-
rych rozwiązanie znacznie zbliżyło
się ku gotykowi — utrzymuje się
w otworach okiennych. Obok pół-
koliście zamkniętych, pochodzących
jeszcze z 2.poł.XIII w., pojawiają
się wąskie okna ostrołukowe, jakie
znamy ze Świętowa Polskiego, czy
może nieco późniejszych budowli w
Starym Lesie, Gierszowicach, Jan-
kowicach Wielkich i Jemielnicy.
Dekoracja wątków ceglanych w
zespole omówionych zabytków jest
bardzo skromna. Ornamentalny de-
tal ceglany w formie podwójnego
fryzu arkadkowego z formowanej
cegły występuje tylko w Kałkowie.
Oprócz wspomnianego spotykamy
skromne, szeroko również później
stosowane fryzy z cegieł ułożonych
rębem skośnym, m.in. w Gierszo-
wicach, Strzelnikach, Pogorzeli. Mo-
tyw ten pojawia się wcześnie, wraz
z pierwszymi budowlami ceglanymi
w Polsce; znamy go m.in. z kościoła
św. Jakuba w Sandomierzu i z licz-
nych budowli śląskich. Być może,
niejeden obecnie zatynkowany koś-
ciół posiada analogiczne elementy
dekoracyjne.
Wnioski
1. Ilość zachowanych na terenie
Opolszczyzny zabytków jest znacz-
nie większa, niż to się wydawało
na podstawie dotychczasowego
stanu badań. Fakt ten rzuca
światło na geografię zabytków
92
II. 14. Kierpień. Służka w prezbiterium. — II. 15. Strzelniki. Służka
w prezbiterium. (Fot. T. Chrzanowski).
spotykanych na Dolnym Śląsku gu-
zów muszlowych w arkadach jesz-
cze romańskich portali (Iława, Ra-
ciborowice, Stary Zamek i in.). Sto-
jąc na stanowisku datowania koś-
cioła w Gierszowicach na ok. r. 1300
należałoby, analogicznie jak w Cze-
skiej Wsi, widzieć tu przykład pry-
mitywnego przeniesienia wcześniej-
szej formy.
System dekoracji elementów za-
sklepienia jest stosunkowo bogaty
i różnorodny. Jego formy i powią-
zania wymagają obszerniejszego stu-
dium, dlatego w tym przeglądzie
wypadnie ograniczyć się do ogól-
niejszej charakterystyki.
Pierwotne sklepienia, jak już
wspomniano, o wysokiej strzałce
(„z podwyższonym kluczem”), krzy-
żowo-żebrowe, wsparte są na służ-
kach o charakterze kolumienek
(Kałków, Kierpień, Wierzbięcice
i in.), bądź podciętych (tu liczne
przykłady, m.in. znów Kałków, Ro-
gów, Źyrowa i in.); w odosobnio-
nym przykładzie Pisarzowic wystę-
pują wiązki trzech służek między
przęsłami. Wsporniki i głowice słu-
żek posiadają w Pakosławicach jesz-
cze romańską dekorację kapiteli,
w Kałkowie i Wierzbięcicach gło-
wice kostkowe z motywem talerzo-
wym, w innych kościołach różne
odmiany głowic kostkowych i kieli-
chowych. Kapitele narożne wystę-
pują także z poszerzeniem, wspar-
tym na wtopionych kostkach, przej-
mującym spływ trzech żeber (Kier-
pień). Wreszcie, na tym terenie za-
pewne nieco później, występują
wsporniki o kształcie masek ludz-
kich (Zalesie), zwierzęcych (Jasio-
na), a nawet, w odosobnionych przy-
padkach w Jasionej, w kształcie
herm. Motywy figuralne i roślinne
rozwijają się w głąb XIV w. w
dziesiątkach przykładów.
Zespół żeber sklepiennych repre-
zentuje znaczne zróżnicowanie, tak
w użytym materiale jak formach.
Począwszy od prostych żeber sta-
żowanych i uskokowych, przez róż-
ne odmiany wałka, gruszkowe i
uskokowe z wałkiem — wymagają
jeszcze szczegółowego usystematy-
zowania i kwalifikacji. Na przecię-
ciu żeber nie zawsze umieszczane
są zworniki. W kilku obiektach,
jeszcze z XIII w., występują zwor-
niki w kształcie rozety (Kałków,
Rogów, Kierpień, Prężyna) oraz
gładkie, w Gryżowie zwornik z płas-
korzeźbą głowy św. Jana. Wspom-
nianym uprzednio analogicznym
układom sklepień w Kierpieniu i w
Tymowej towarzyszą takie same
rozetowe zworniki. Niesymetryczny
układ żeber sklepienia prezbiterium
w Gryżowie (brak jednego z żeber
w układzie sześciopolowym), należy
uznać za wynik uszkodzenia pier-
wotnego układu, być może spowo-
dowanego powiększeniem otworu
okiennego.
Pozostaje do omówienia zagad-
nienie łęków. Powszechne występo-
wanie łuku ostrego i to zarówno w
otworze tęczowym, arkadach skle-
pień, jak i we wszystkich znanych
portalach jest elementem — na tle
omawianego problemu — młodszym,
należącym do programu gotyku
i stąd często niemal automatycznie
wpływającym na kwalifikację stylu.
Jak wynika z przedstawionego ma-
teriału — łuk ostry pojawił się na
Opolszczyźnie, podobnie jak i na
całym Śląsku, wcześnie w stosunku
do innych dzielnic Polski, bo przed
połową XIII w., co może mieć zna-
czenie prekursorskie. Na zagadnie-
nie to w odniesieniu do zabytków
dolnośląskich zwrócił uwagę T. Ko-
zaczewski (Jednonawowe kościoły
romańskie na Dolnym Śląsku. Ze-
szyty naukowe Politechniki Wroc-
ławskiej, nr 16, Architektura II,
1957). Początkowo występuje łuk
ostry w połączeniu z pełnym, który
długo, bo nawet w obiektach, któ-
rych rozwiązanie znacznie zbliżyło
się ku gotykowi — utrzymuje się
w otworach okiennych. Obok pół-
koliście zamkniętych, pochodzących
jeszcze z 2.poł.XIII w., pojawiają
się wąskie okna ostrołukowe, jakie
znamy ze Świętowa Polskiego, czy
może nieco późniejszych budowli w
Starym Lesie, Gierszowicach, Jan-
kowicach Wielkich i Jemielnicy.
Dekoracja wątków ceglanych w
zespole omówionych zabytków jest
bardzo skromna. Ornamentalny de-
tal ceglany w formie podwójnego
fryzu arkadkowego z formowanej
cegły występuje tylko w Kałkowie.
Oprócz wspomnianego spotykamy
skromne, szeroko również później
stosowane fryzy z cegieł ułożonych
rębem skośnym, m.in. w Gierszo-
wicach, Strzelnikach, Pogorzeli. Mo-
tyw ten pojawia się wcześnie, wraz
z pierwszymi budowlami ceglanymi
w Polsce; znamy go m.in. z kościoła
św. Jakuba w Sandomierzu i z licz-
nych budowli śląskich. Być może,
niejeden obecnie zatynkowany koś-
ciół posiada analogiczne elementy
dekoracyjne.
Wnioski
1. Ilość zachowanych na terenie
Opolszczyzny zabytków jest znacz-
nie większa, niż to się wydawało
na podstawie dotychczasowego
stanu badań. Fakt ten rzuca
światło na geografię zabytków
92