DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Jaroszewski, Tadeusz Stefan: Dwór w Horodnie
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0180
TADEUSZ S. JAROSZEWSKI
II. 4. Horodno, fragment elewacji ogrodowej dworu.
(Fot. J. Hoppen)
tę przynajmniej można przyznać Tyszkiewiczowi za-
sługę, iż dosyć pilnie dosiadywal na krześle preze-
sowskim i że w roku 1793 zarobił na opinię ^cnotli-
wego ministra^ u swoich a ściągnął na siebie gniew
Sienersa”n. Dobra jego obłożono sekwestrem, Tysz-
kiewicz zbliżył się zatem do Targowicy i z jej poręki
został marszałkiem wielkim litewskim (1793). W czasie
posłowania do Petersburga udało mu się sekwestr
dóbr uchylić11 12. Po trzecim rozbiorze Polski Ludwik
Tyszkiewicz został pierwszym gubernialnym marszał-
kiem szlachty i rzeczywistym tajnym radcą. Zmarł
w r. 1808.
Działalność fundacyjna Ludwika Tyszkiewicza, mało
dotąd zbadana, przedstawia się nader interesująco.
Wspaniały pałac w Warszawie na Krakowskim Przed-
mieściu 32, siedziba w Horodnie, fundacje kościołów
w Zabłoci, Butrymańcach i Ejszyszkach to zapewne
tylko część jego działalności budowlanej. Staranny
dobór zatrudnionych przez niego artystów (architekci:
Szymon Bogumił Zug, Stanisław Zawadzki i Jan Chry-
stian Kamsetzer, rzeźbiarze i sztukatorzy: Andre Le
Brun, Jan Michał Graff, Giuseppe Amadio i Paolo
Casasopra) świadczy o wyrobionym smaku hetmana 13.
Znamy podobiznę Ludwika Tyszkiewicza malowaną
w r. 1794 przez Józefa Grassiego 14.
3. Ścisłe określenie czasu powstania dworu w Ho-
rodnie w świetle bardzo skąpych danych historycznych
napotyka na duże trudności. Jedyną ściśle orientującą
wskazówką w obecnym stanie badań jest motyw
buławy hetmańskiej i skrzyżowanych chorągwi wy-
stępujących w dekoracji wnętrz. Motyw ten świadczy,
że dekoracja ta powstała po r. 1780 (w tym samym
roku Tyszkiewicz uzyskał, jak wiemy, buławę), ale przed
r. 1791 (tj. rokiem objęcia przez niego podskarbiostwa
litewskiego). Dwór horodeński wg nieudokumentowa-
nej relacji Słownika Geograficznego miał być wznie-
siony po ślubie Ludwika Tyszkiewicza z Konstancją
Poniatowską (zatem po r. 1775), w ciągu roku, w
związku z planowaną podróżą na Litwę Stanisława
Augusta, który obiecał odwiedzić Horodno. Podróż ta
nie doszła do skutku, a w czasie znanej i wielokrotnie
opisywanej podróży Stanisława Augusta na sejm gro-
dzieński w r. 1784 odwiedziny królewskie w Horodnie
nie nastąpiły15. Nie pozostaje zatem nic innego, jak
tylko ostrożne uznanie szesnastolecia 1775—91 za przy-
bliżony czas powstania horodeńskiego dworu.
Według tradycji przekazanej przez Słownik Geogra-
ficzny i żywej aż do czasów ostatniej wojny hetman
Tyszkiewicz sprowadził „rzemieślników i wszystkie
wewnętrzne ozdoby wprost z Paryża”16. Jak można
sądzić z zachowanych zdjęć, chodziło tu raczej o brązy,
zwierciadła, żyrandole i obicia, niż o boazerię, wy-
konaną na pewno w kraju.
Po śmierci Ludwika Tyszkiewicza aż do końca
XIX w. dwór w Horodnie był zamieszkiwany tylko
dorywczo, główne rezydencje właścicieli znajdowały
się gdzieindziej. Dokonywano w nim tylko najkoniecz-
niejszych remontów, dlatego też jego wnętrza zacho-
wały się w stanie niemal nieskażonym. Około r. 1830
przestawiono np. piece, ale z użyciem starych kafli
z herbem Tyszkiewiczów „Leliwa”. Poważniejsza re-
stauracja miała miejsce w ciągu 3. ćw. XIX stulecia,
kiedy ówczesny właściciel Maurycy Potocki spostrzegł-
szy, że ściany dworu są wychylone od pionu, kazał
uszkodzenia naprawić i dwór oszalować17. Jedno-
11 T. KORZON, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława
Augusta (1764—1794), t. iv, Kraków—Warszawa 1897, s. 250,
t. V, s. 5.
12 Tamże, t. V, s. 23, 268; — A. POTOCKA, Pamiętniki,
t. I, Warszawa 1893, s. 28.
13 Por. BATOWSKI, Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie...,
jw.
14 J. RUSZCZYCÓWNA, Portrety polskie Józefa Gras-
siego, „Biul. .HilSft. Sztuki” XVI, 1954, nr 2, s. 263, ii. 7.
15 Por. A. NARUSZEWICZ, Diarusz podróży Najjaśniej-
szego Stanisława Augusta Króla Polskiego na sejm gro-
dzieński, zacząwszy od dnia wyjazdu z Warszawy to jest
25 miesiąca sierpnia roku 1784 aż do przybycia do Grodna,
Warszawa 1784. Sprawozdania z tej podróży, jak również
sprawozdania z drogi powrotnej do Warszawy drukowała
także „Gazeta Warszawska”. A. NARUSZEWICZ w liście
do Jacka OGRODZKIEGO z dn. 10.VIII.1775 pisanym w Wilnie
wspomina wprawdzie: „Pisarstwo litewscy wyjechali do Ho-
rodnej, ale mają ultimis Augusti powrócić do Wilna” trud-
no jednakże na tej podstawie wyciągać wnioski o istnieniu
omawianego w niniejszym artykule dworu w Horodnie.
(Por. Korespondencja Adama Naruszewicza, Wrocław 1959,
s. 37).
16 Słownik Geograficzny, jw., oraz WAŃKOWICZ, jw.
17 Słownik Geograficzny, jw.
170
II. 4. Horodno, fragment elewacji ogrodowej dworu.
(Fot. J. Hoppen)
tę przynajmniej można przyznać Tyszkiewiczowi za-
sługę, iż dosyć pilnie dosiadywal na krześle preze-
sowskim i że w roku 1793 zarobił na opinię ^cnotli-
wego ministra^ u swoich a ściągnął na siebie gniew
Sienersa”n. Dobra jego obłożono sekwestrem, Tysz-
kiewicz zbliżył się zatem do Targowicy i z jej poręki
został marszałkiem wielkim litewskim (1793). W czasie
posłowania do Petersburga udało mu się sekwestr
dóbr uchylić11 12. Po trzecim rozbiorze Polski Ludwik
Tyszkiewicz został pierwszym gubernialnym marszał-
kiem szlachty i rzeczywistym tajnym radcą. Zmarł
w r. 1808.
Działalność fundacyjna Ludwika Tyszkiewicza, mało
dotąd zbadana, przedstawia się nader interesująco.
Wspaniały pałac w Warszawie na Krakowskim Przed-
mieściu 32, siedziba w Horodnie, fundacje kościołów
w Zabłoci, Butrymańcach i Ejszyszkach to zapewne
tylko część jego działalności budowlanej. Staranny
dobór zatrudnionych przez niego artystów (architekci:
Szymon Bogumił Zug, Stanisław Zawadzki i Jan Chry-
stian Kamsetzer, rzeźbiarze i sztukatorzy: Andre Le
Brun, Jan Michał Graff, Giuseppe Amadio i Paolo
Casasopra) świadczy o wyrobionym smaku hetmana 13.
Znamy podobiznę Ludwika Tyszkiewicza malowaną
w r. 1794 przez Józefa Grassiego 14.
3. Ścisłe określenie czasu powstania dworu w Ho-
rodnie w świetle bardzo skąpych danych historycznych
napotyka na duże trudności. Jedyną ściśle orientującą
wskazówką w obecnym stanie badań jest motyw
buławy hetmańskiej i skrzyżowanych chorągwi wy-
stępujących w dekoracji wnętrz. Motyw ten świadczy,
że dekoracja ta powstała po r. 1780 (w tym samym
roku Tyszkiewicz uzyskał, jak wiemy, buławę), ale przed
r. 1791 (tj. rokiem objęcia przez niego podskarbiostwa
litewskiego). Dwór horodeński wg nieudokumentowa-
nej relacji Słownika Geograficznego miał być wznie-
siony po ślubie Ludwika Tyszkiewicza z Konstancją
Poniatowską (zatem po r. 1775), w ciągu roku, w
związku z planowaną podróżą na Litwę Stanisława
Augusta, który obiecał odwiedzić Horodno. Podróż ta
nie doszła do skutku, a w czasie znanej i wielokrotnie
opisywanej podróży Stanisława Augusta na sejm gro-
dzieński w r. 1784 odwiedziny królewskie w Horodnie
nie nastąpiły15. Nie pozostaje zatem nic innego, jak
tylko ostrożne uznanie szesnastolecia 1775—91 za przy-
bliżony czas powstania horodeńskiego dworu.
Według tradycji przekazanej przez Słownik Geogra-
ficzny i żywej aż do czasów ostatniej wojny hetman
Tyszkiewicz sprowadził „rzemieślników i wszystkie
wewnętrzne ozdoby wprost z Paryża”16. Jak można
sądzić z zachowanych zdjęć, chodziło tu raczej o brązy,
zwierciadła, żyrandole i obicia, niż o boazerię, wy-
konaną na pewno w kraju.
Po śmierci Ludwika Tyszkiewicza aż do końca
XIX w. dwór w Horodnie był zamieszkiwany tylko
dorywczo, główne rezydencje właścicieli znajdowały
się gdzieindziej. Dokonywano w nim tylko najkoniecz-
niejszych remontów, dlatego też jego wnętrza zacho-
wały się w stanie niemal nieskażonym. Około r. 1830
przestawiono np. piece, ale z użyciem starych kafli
z herbem Tyszkiewiczów „Leliwa”. Poważniejsza re-
stauracja miała miejsce w ciągu 3. ćw. XIX stulecia,
kiedy ówczesny właściciel Maurycy Potocki spostrzegł-
szy, że ściany dworu są wychylone od pionu, kazał
uszkodzenia naprawić i dwór oszalować17. Jedno-
11 T. KORZON, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława
Augusta (1764—1794), t. iv, Kraków—Warszawa 1897, s. 250,
t. V, s. 5.
12 Tamże, t. V, s. 23, 268; — A. POTOCKA, Pamiętniki,
t. I, Warszawa 1893, s. 28.
13 Por. BATOWSKI, Pałac Tyszkiewiczów w Warszawie...,
jw.
14 J. RUSZCZYCÓWNA, Portrety polskie Józefa Gras-
siego, „Biul. .HilSft. Sztuki” XVI, 1954, nr 2, s. 263, ii. 7.
15 Por. A. NARUSZEWICZ, Diarusz podróży Najjaśniej-
szego Stanisława Augusta Króla Polskiego na sejm gro-
dzieński, zacząwszy od dnia wyjazdu z Warszawy to jest
25 miesiąca sierpnia roku 1784 aż do przybycia do Grodna,
Warszawa 1784. Sprawozdania z tej podróży, jak również
sprawozdania z drogi powrotnej do Warszawy drukowała
także „Gazeta Warszawska”. A. NARUSZEWICZ w liście
do Jacka OGRODZKIEGO z dn. 10.VIII.1775 pisanym w Wilnie
wspomina wprawdzie: „Pisarstwo litewscy wyjechali do Ho-
rodnej, ale mają ultimis Augusti powrócić do Wilna” trud-
no jednakże na tej podstawie wyciągać wnioski o istnieniu
omawianego w niniejszym artykule dworu w Horodnie.
(Por. Korespondencja Adama Naruszewicza, Wrocław 1959,
s. 37).
16 Słownik Geograficzny, jw., oraz WAŃKOWICZ, jw.
17 Słownik Geograficzny, jw.
170