DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rottermund, Andrzej: Fryderyk Albert Lessel: materiały do życia i twórczości
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0226
Andrzej rottermund
Poza słownikiem S. Łozy, pozycją wyjściową do
badań nad Fryderykiem Lesslem było syntetyczne
opracowanie sylwetki architekta w słowniku Thieme-
-Beckera3. Autorem opracowania był Prof. Zygmunt
Batowski, którego zainteresowanie tą postacią wydaje
się być uzasadnione. Lessel był bowiem uczniem
Kamsetzera, a o tym architekcie Prof. Batowski
przygotowywał obszerną monografię. W związku z nią
przeprowadził szerokie poszukiwania achiwalne, które
m.in. naprowadziły go na Korespondencję Lesslów” 4
i tzw. „Berechnung des jenigen was man mir schul-
dich isit seit meiner Ankunft aus Roma von 1794” 5 —
dwa podstawowe materiały źródłowe do badań nad
Fryderykiem Lesslem. Z opracowań powojennych na
uwagę zasługują artykuły J. Obarskiego, W. Kali-
nowskiego, T. S. Jaroszewskiego i Z. Bienieckiego —
którzy opierając się na materiałach archiwalnych
wzbogacili wiedzę o F. Lesslu6. Szczególnie interesu-
jącą wydaje się być wiadomość, że F. Lessel sporządził
na początku lat dwudziestych XIX w. projekt prze-
budowy pałacu Saskiego w Warszawie7. Niestety
projekt nie zachował się do naszych czasów, a prze-
prowadzone pod tym kątem poszukiwania archiwalne
nie przyniosły bliższych danych.
Zastrzeżenia wzbudzić musi artykuł M. Szymańskie-
go, który przypisał F. Lesslowi przebudowę pałacu
w Małej Wsi oraz autorstwo pałacu w Drwalewie, nie
popierając swych twierdzeń przekonywającą argumen-
tacją 8. W świetle najnowszych badań stwierdzono, że
pałac mało wiejski nie był przebudowywany, zacho-
wując formy nadane mu w 1. 1783—86 przez Hilarego
Szpilowskiego9. Nie ma również podstaw do przy-
pisywania mu autorstwa pałacu w Drwalewie — forma
architektoniczna tej budowli świadczy, że powstała
dopiero w 1. 30-tych XIX w.
Trudnością, która wypłynęła przy pisaniu niniejszej
pracy, był fakt istnienia i prawie równoczesnej dzia-
łalności trzech architektów o nazwisku Lessel, a mia-
nowicie Fryderyka, Franciszka i Józefa. Próba roz-
dzielnia ich twórczości dała wynik dość zaskakujący.
Z trójki tej odpaść musiał Franciszek Lessel — uważa-
ny przez swego monografistę K. Dobrzyńskiego za
autora pałacu i zabudowań gospodarczych w Pęcicach,
parku i zabudowań w Gzikowie-Błaszkach i Pilicy10 *.
Z materiałów zebranych do niniejszej pracy wynika,
że w Gzikowie k/Błaszek i Pęcicach pracował Fryderyk
Lessel, a nie Franciszek. Prace Franciszka w Pilicy
również trzeba zakwestionować. Autor monografii
o Franciszku Lesslu popełnia błąd myląc dwie miej-
scowości o tej samej nazwie. Analizuje i doszukuje
się ręki Franciszka w budowlach na terenie parku
w Pilicy pow. Olkusz. Nie ta jednak Pilica należała
do Marii Wirtemberskiej lecz Pilica w pow. Warka,
i tych dóbr plenipotentem był Franciszekn.
II.
Fryderyk Albert Lessel (Loessel, Lóssel) urodził się
w Dreźnie w r. 1767 12. Ojcem jego był Albert Jerzy —
Saksończyk pochodzący z Drezna, który przybył do
Polski wraz z Augustem III Sasem 13. Urodzony w r.
1734, osiąść musiał w Warszawie jako młody człowiek,
a dzięki prowadzeniu najpopularniejszej cukierni był
w stolicy osobą ogólnie znaną. O ,/wybornych cukrach”
jego roboty, często wspominają pamiętnikarze czasów
stanisławowskich. Żoną Alberta była Luiza Krystyna
z domu Blum-Arndt, urodzona w Moskwie w r. 1749 14.
Z małżeństwa tego urodziło się czterech synów i trzy
córki. Najstarszym był Fryderyk Albert — przyszły
architekt.
3 S. ŁOZA, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. <1173; — THIEME-BECKER, Allgemeines Leań-
kon der bildenden Kunstler, t. XXIII, Lipsk 1929, s. 127.
4 Całość koreispondencji .stanowi 66 listów, jakie otrzy-
mał F. LESSEL od swych najbliższych w 1. 1791—93. Prze-
ważająca 'część to listy od ojca przesłane do Rzymu w
1. 1791—94 .(54 listy) oraz trzy wysłane do Złotnik (pow.
Kalisz). Poza listami ojca znajdowały się dwa listy J. Ch.
KAMSETZERA <iz r. 1793 i jeden niedaitowany), jeden od
architekta J. HENNEGO (z r. 1792), jeden od malarza J. A.
KAPELiLERA <z r. 1793), trzy od siostry Luizy (z r. 1793)
oraz dwa listy od Fryderyka BACCIARELLEGO (z r. 1791).
„Papiery Lesslów” wykorzystywał wielokrotnie prof. BA-
TOWSKI w swych pracach: Świątynia Opatrzności z r. 1791,
„Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” XXIII, Wydz. II, 1930, ,s. 3—4;
— Podróże artystyczne Jana Chrystiana Kamsetzera w l.
1770—1777 i 1780—1782, „Prace Kom. Hist. Sztuki”, t. VI,
Kraków 1934, s. .190 i 204; — Pałac Tyszkiewiczów w War-
szawie, dzieje budowy i dekoracji w XVIII w., „Rocz. Hist.
Sztuki” PAN, it. I, 1956, s. 330.
5 „Berechnung des jenigen was man mir schuldich ist
seit meiner Ankunft aus Roma von 1794” znajdował się
podobnie jak korespondencja w zbiorach Biblioteki Naro-
dowej w Warszawie, obecnie odpisy zrobione przez prof.
BATOWSKIĘGO znajdują się w Archiwum PAN, Materiały
prof. Zygmunta Batowskiego, III-2, teczka 8q, s. 527—538.
Był to rodzaj dziennika, w którym architekt zapisywał
kwoty pieniędzy jakie winni mu byli jego zleceniodawcy.
Architekt zapisywał datę, nazwisko klienta oraz określał
rodzaj .wykonywanej pracy — wymieniając niekiedy miej-
scowość lub ulicę, przy której znajdowała się budowla.
Dziennik zaprowadzony został w r. <1799 (Archiwum PAŃ,
jw., s. 525), a objął lata 1794-41811. W sumie zapisał w nim
architekt 73 pozycje.
6 J. OBARSKI, Materiały do życia i twórczości Jakuba
Kubickiego, „Biul. Hist. Sztuki” XVI, 1954, nr 3, s. 333; —
W. KALINOWSKI, Rozbudowa Radomia w latach 1815—1830,
„Prace IUA” 1955, z. 1, is. 1172 i 180; — T. JAROSZEWSKI,
Ze studiów nad klasycy styczną przebudową kościoła i kla-
sztoru bernardynów w Warszawie, „Kwart. Arch. i Urb.”
1958, iz. 2, s. 186; — <Z. BIENIECKI, Oś barokowa Warszawy,
tamże, 1960, z. 4, is. 495.
7 BIENIECKI, jw., S. 495.
8 M. SZYMAŃSKI, Zabytki podwarszawskie w służbie
społecznej, „Stolica” 1952, .nr 19, s. 5 (Fryderyk LESSEL
pracował dla WALICKICH w il. 1800—1809 lecz prace te nie
mogły dotyczyć przebudowy pałacu).
9 M. KWIATKOWSKI, Mazowiecka grupa pałaców kla-
sycystycznych, „,Biul. Hist. Sztuki” XXV, .1963, nr 2, s. 159—
161.
10 K. DOBRZYŃSKI, Franciszek Lessel, architekt i kom-
pozytor 1780—1838 (Praca magisterska złożona na UW w
r. 1952).
11 AGAD, KR.SW nr 6563, k. 20—21.
12 Nieznana jest dokładna data urodzin. O miejscu uro-
dzenia .informuje nais list Alberta LESSLA (Archiwum PAN,
jw., (list z 30.IX.1793 r.). Dane o rodzinie LESSLÓW, w wie-
lu wypadkach nieścisłe, podaje: S. ŁOZA, Rodziny polskie
pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie i okoli-
cach, Warszawa 1935, t. III, s. 42.
13 A. MAGIER, Estetyka miasta Warszawy, Warszawa
1963, s. 102.
14 Rodzina matki F. LESSLA była pochodzenia niemiec-
kiego, osiadła w pocz. XVIII w. na terenie Rosji. Wska-
216 -
Poza słownikiem S. Łozy, pozycją wyjściową do
badań nad Fryderykiem Lesslem było syntetyczne
opracowanie sylwetki architekta w słowniku Thieme-
-Beckera3. Autorem opracowania był Prof. Zygmunt
Batowski, którego zainteresowanie tą postacią wydaje
się być uzasadnione. Lessel był bowiem uczniem
Kamsetzera, a o tym architekcie Prof. Batowski
przygotowywał obszerną monografię. W związku z nią
przeprowadził szerokie poszukiwania achiwalne, które
m.in. naprowadziły go na Korespondencję Lesslów” 4
i tzw. „Berechnung des jenigen was man mir schul-
dich isit seit meiner Ankunft aus Roma von 1794” 5 —
dwa podstawowe materiały źródłowe do badań nad
Fryderykiem Lesslem. Z opracowań powojennych na
uwagę zasługują artykuły J. Obarskiego, W. Kali-
nowskiego, T. S. Jaroszewskiego i Z. Bienieckiego —
którzy opierając się na materiałach archiwalnych
wzbogacili wiedzę o F. Lesslu6. Szczególnie interesu-
jącą wydaje się być wiadomość, że F. Lessel sporządził
na początku lat dwudziestych XIX w. projekt prze-
budowy pałacu Saskiego w Warszawie7. Niestety
projekt nie zachował się do naszych czasów, a prze-
prowadzone pod tym kątem poszukiwania archiwalne
nie przyniosły bliższych danych.
Zastrzeżenia wzbudzić musi artykuł M. Szymańskie-
go, który przypisał F. Lesslowi przebudowę pałacu
w Małej Wsi oraz autorstwo pałacu w Drwalewie, nie
popierając swych twierdzeń przekonywającą argumen-
tacją 8. W świetle najnowszych badań stwierdzono, że
pałac mało wiejski nie był przebudowywany, zacho-
wując formy nadane mu w 1. 1783—86 przez Hilarego
Szpilowskiego9. Nie ma również podstaw do przy-
pisywania mu autorstwa pałacu w Drwalewie — forma
architektoniczna tej budowli świadczy, że powstała
dopiero w 1. 30-tych XIX w.
Trudnością, która wypłynęła przy pisaniu niniejszej
pracy, był fakt istnienia i prawie równoczesnej dzia-
łalności trzech architektów o nazwisku Lessel, a mia-
nowicie Fryderyka, Franciszka i Józefa. Próba roz-
dzielnia ich twórczości dała wynik dość zaskakujący.
Z trójki tej odpaść musiał Franciszek Lessel — uważa-
ny przez swego monografistę K. Dobrzyńskiego za
autora pałacu i zabudowań gospodarczych w Pęcicach,
parku i zabudowań w Gzikowie-Błaszkach i Pilicy10 *.
Z materiałów zebranych do niniejszej pracy wynika,
że w Gzikowie k/Błaszek i Pęcicach pracował Fryderyk
Lessel, a nie Franciszek. Prace Franciszka w Pilicy
również trzeba zakwestionować. Autor monografii
o Franciszku Lesslu popełnia błąd myląc dwie miej-
scowości o tej samej nazwie. Analizuje i doszukuje
się ręki Franciszka w budowlach na terenie parku
w Pilicy pow. Olkusz. Nie ta jednak Pilica należała
do Marii Wirtemberskiej lecz Pilica w pow. Warka,
i tych dóbr plenipotentem był Franciszekn.
II.
Fryderyk Albert Lessel (Loessel, Lóssel) urodził się
w Dreźnie w r. 1767 12. Ojcem jego był Albert Jerzy —
Saksończyk pochodzący z Drezna, który przybył do
Polski wraz z Augustem III Sasem 13. Urodzony w r.
1734, osiąść musiał w Warszawie jako młody człowiek,
a dzięki prowadzeniu najpopularniejszej cukierni był
w stolicy osobą ogólnie znaną. O ,/wybornych cukrach”
jego roboty, często wspominają pamiętnikarze czasów
stanisławowskich. Żoną Alberta była Luiza Krystyna
z domu Blum-Arndt, urodzona w Moskwie w r. 1749 14.
Z małżeństwa tego urodziło się czterech synów i trzy
córki. Najstarszym był Fryderyk Albert — przyszły
architekt.
3 S. ŁOZA, Architekci i budowniczowie w Polsce, War-
szawa 1954, s. <1173; — THIEME-BECKER, Allgemeines Leań-
kon der bildenden Kunstler, t. XXIII, Lipsk 1929, s. 127.
4 Całość koreispondencji .stanowi 66 listów, jakie otrzy-
mał F. LESSEL od swych najbliższych w 1. 1791—93. Prze-
ważająca 'część to listy od ojca przesłane do Rzymu w
1. 1791—94 .(54 listy) oraz trzy wysłane do Złotnik (pow.
Kalisz). Poza listami ojca znajdowały się dwa listy J. Ch.
KAMSETZERA <iz r. 1793 i jeden niedaitowany), jeden od
architekta J. HENNEGO (z r. 1792), jeden od malarza J. A.
KAPELiLERA <z r. 1793), trzy od siostry Luizy (z r. 1793)
oraz dwa listy od Fryderyka BACCIARELLEGO (z r. 1791).
„Papiery Lesslów” wykorzystywał wielokrotnie prof. BA-
TOWSKI w swych pracach: Świątynia Opatrzności z r. 1791,
„Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” XXIII, Wydz. II, 1930, ,s. 3—4;
— Podróże artystyczne Jana Chrystiana Kamsetzera w l.
1770—1777 i 1780—1782, „Prace Kom. Hist. Sztuki”, t. VI,
Kraków 1934, s. .190 i 204; — Pałac Tyszkiewiczów w War-
szawie, dzieje budowy i dekoracji w XVIII w., „Rocz. Hist.
Sztuki” PAN, it. I, 1956, s. 330.
5 „Berechnung des jenigen was man mir schuldich ist
seit meiner Ankunft aus Roma von 1794” znajdował się
podobnie jak korespondencja w zbiorach Biblioteki Naro-
dowej w Warszawie, obecnie odpisy zrobione przez prof.
BATOWSKIĘGO znajdują się w Archiwum PAN, Materiały
prof. Zygmunta Batowskiego, III-2, teczka 8q, s. 527—538.
Był to rodzaj dziennika, w którym architekt zapisywał
kwoty pieniędzy jakie winni mu byli jego zleceniodawcy.
Architekt zapisywał datę, nazwisko klienta oraz określał
rodzaj .wykonywanej pracy — wymieniając niekiedy miej-
scowość lub ulicę, przy której znajdowała się budowla.
Dziennik zaprowadzony został w r. <1799 (Archiwum PAŃ,
jw., s. 525), a objął lata 1794-41811. W sumie zapisał w nim
architekt 73 pozycje.
6 J. OBARSKI, Materiały do życia i twórczości Jakuba
Kubickiego, „Biul. Hist. Sztuki” XVI, 1954, nr 3, s. 333; —
W. KALINOWSKI, Rozbudowa Radomia w latach 1815—1830,
„Prace IUA” 1955, z. 1, is. 1172 i 180; — T. JAROSZEWSKI,
Ze studiów nad klasycy styczną przebudową kościoła i kla-
sztoru bernardynów w Warszawie, „Kwart. Arch. i Urb.”
1958, iz. 2, s. 186; — <Z. BIENIECKI, Oś barokowa Warszawy,
tamże, 1960, z. 4, is. 495.
7 BIENIECKI, jw., S. 495.
8 M. SZYMAŃSKI, Zabytki podwarszawskie w służbie
społecznej, „Stolica” 1952, .nr 19, s. 5 (Fryderyk LESSEL
pracował dla WALICKICH w il. 1800—1809 lecz prace te nie
mogły dotyczyć przebudowy pałacu).
9 M. KWIATKOWSKI, Mazowiecka grupa pałaców kla-
sycystycznych, „,Biul. Hist. Sztuki” XXV, .1963, nr 2, s. 159—
161.
10 K. DOBRZYŃSKI, Franciszek Lessel, architekt i kom-
pozytor 1780—1838 (Praca magisterska złożona na UW w
r. 1952).
11 AGAD, KR.SW nr 6563, k. 20—21.
12 Nieznana jest dokładna data urodzin. O miejscu uro-
dzenia .informuje nais list Alberta LESSLA (Archiwum PAN,
jw., (list z 30.IX.1793 r.). Dane o rodzinie LESSLÓW, w wie-
lu wypadkach nieścisłe, podaje: S. ŁOZA, Rodziny polskie
pochodzenia cudzoziemskiego osiadłe w Warszawie i okoli-
cach, Warszawa 1935, t. III, s. 42.
13 A. MAGIER, Estetyka miasta Warszawy, Warszawa
1963, s. 102.
14 Rodzina matki F. LESSLA była pochodzenia niemiec-
kiego, osiadła w pocz. XVIII w. na terenie Rosji. Wska-
216 -