DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Dutkiewicz, Józef E.: Romańskie malowidła ścienne w Polsce
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0301
ROMAŃSKIE MALOWIDŁA ŚCIENNE W POLSCE
jak świadczą liczne malowidła z kościołów w Tahull,
S. Miguel de la Leo, Esteri de Cardós, Esteri de Aneu
i inne przeniesione do Muzeum Sztuk Pięknych w
Barcelonie78. Z czeskich obok wspomnianych już wy-
mienić należy malowidło w apsydzie kościoła św. Je-
rzego w Pradze. Popularyzuje się również w rzeźbie
na południu Francji, jak świadczą m.in. takie przy-
kłady jak tympanony w portalach kościołów w Ca-
rennac, S. Pierre w Moissac, czy St. Trophime w
Arles79. Temat ten zyskuje sobie szybko popularność
także w dalszych regionach sztuki Europy np.: w
Anglii w kościele NM Panny w Kempley w Glouces-
tershire, w Cheldon, w Surrey, Copford w Essex,
Durham itd.80., w Szwecji: SaCkalanga, Sódra Asum,
Ofraby 81.
Realizacja tego tematu w Tumie wydaje się nie-
zwykle rozwinięta jak na stosunki europejskie. Za-
stanawiającym jest szczególnie wschodni sposób inter-
pretacji tetramorfów. Ta okazałość przedstawienia
tematu zdaje się być związana z odpowiedzialną rolą
jaką miała pełnić kolegiata, jako miejsce synodów
i zjazdów82. Wydaje się, że malowidło mogło istnieć
już w czasie pamiętnego zjazdu 1161 r.83 i zarówno
udział księcia Bolesława Kędzierzawego jak dworu
biskupa Aleksandra z Płocka mogły tu odegrać po-
ważną rolę84. Wypada żałować, że nie zachowała
się dolna część malowideł na ścianie apsydy, co nie-
wątpliwie ułatwiłoby ich obszerniejszą interpretację.
Z tematyką malowideł konchy kolegiaty w Tumie
i domniemaną tematyką malowideł sklepienia w Tro-
piu i kaplicy w Siewierzu łączyła się niewątpliwie
treść nieistniejących malowideł na sklepieniu nie-
wielkiego prezbiterium kościoła w Dziekanowicach.
Jak świadczą dochowane w podłuczu tęczy tego
kościoła duże fragmenty postaci dwóch stojących
aniołów, było to niewątpliwie wyobrażenie archaniołów
Gabriela i Michała, a u góry pomiędzy nimi znajdował
się medalion z wyobrażeniem Baranka, jak prze-
konują przykłady również podłucza tęczy kościołów
z Ponce i St. Gilles w Montoire we Francji85. Jeśli
tak, to na sklepieniu — tak jak w tych kościołach
musiało się znajdować przedstawienie Maiestas Do-
mini, byli bowiem obaj archaniołowie strażnikami tro-
nu bożego 86 i bywali wyobrażani jako jego asysta87
Na tym małym sklepieniu Chrystus w mandorli lub
clipeus wyobrażony był w otoczeniu czterech symboli-
-żywiołów i wyobrażenie to wiązało się z trzema
poprzednimi z Tropią, Siewierza i Tumu.
Odmienną natomiast była tematyka zachowanych
w dużej mierze scen na trzech ścianach prezbiterium
w Dziekanowicach. Przedstawiają one od lewej (ściana
78 ANTHONY, jw., fig. 390, 401, 405, 408; — C. L. CULM,
Romanesgue Mural Painting of Catalonia, Cambridge Moss
1930.
79 Par. Praca zbiorowa; Kart roman en France;
Paris 1961, S. 226—227 i 399.
80 T. BORENIUS, E. W. TRISTRAM, Englische Malerei
des Mittelalters, Firenze—Miinchen 1927, s. 5—6, tabl. 5, 6,
s. 7, tabl. 7—10.
81 ANTHONY, jw., fig. 493, 494, 495, 496; — BAUM, jw.,
fig. 293.
82 WALICKI, Kolegiata, jw., s. 8.
83 Tamże, s. 7, (zofo. też iprzyp. 21),
84 DOBROWOLSKI, Malarstwo, jw., s. 123.
85 L. BRION-GUERRY, Fresqu.es romanes de France,
(Hachette) Milano 1958, s. 62—63, tabl. 80; — ANTHONY, jw.,
fig. 316—319.
II. 17. Mogiła, Kościół OO. Cysterśów, Fragment de-
koracji malowanej na kolumnie przyściennej nawy
bocznej płd. (Fot. W. Wagner)
północna): Hołd trzech Króli, Zwiastowanie i przy-
puszczalnie (obraz jest w 8CP/0 uszkodzony) Narodzenie.
86 J.alko asystenci strażnicy tronu Chrystusa występują
na przedstawieniach w aipsydzie i na ścianie tęczowej ko-
ścioła S. Micheile in Affricisoo z około r. 546 i ima ścianie
tęczowej kościoła S. Aipollinare in Classe w Rawennie. Dłu-
go utrzymuje się tego rodzaju przedstawienie w sztuce bi-
zantyńskiej, a Księga z Góry Athos zaleca umieszczanie
wizerunków obu archaniołów Michała i Gabriela jako straż-
ników przy bramach klasztorów w apsydach kościołów i lu-
kach itęczy. Wydaje się też, że tego rodzaju przedstawienia
na Zachodzie są inspirowane iprzez sztukę bizantyńską, K.
KtlNSTLE, Ikonographie der christlichen Kunst I, Freiburg
i.B. 1928, s. 248—250, obaj archaniołowie bronią demonom
wstępu do kościoła, L. REAU, Iconographie de Fart chretien,
II Iconographie de la Bibie I, Parjs_ 1956, S, 52,
87 KUNSTLE, jw., s. 250.
287
jak świadczą liczne malowidła z kościołów w Tahull,
S. Miguel de la Leo, Esteri de Cardós, Esteri de Aneu
i inne przeniesione do Muzeum Sztuk Pięknych w
Barcelonie78. Z czeskich obok wspomnianych już wy-
mienić należy malowidło w apsydzie kościoła św. Je-
rzego w Pradze. Popularyzuje się również w rzeźbie
na południu Francji, jak świadczą m.in. takie przy-
kłady jak tympanony w portalach kościołów w Ca-
rennac, S. Pierre w Moissac, czy St. Trophime w
Arles79. Temat ten zyskuje sobie szybko popularność
także w dalszych regionach sztuki Europy np.: w
Anglii w kościele NM Panny w Kempley w Glouces-
tershire, w Cheldon, w Surrey, Copford w Essex,
Durham itd.80., w Szwecji: SaCkalanga, Sódra Asum,
Ofraby 81.
Realizacja tego tematu w Tumie wydaje się nie-
zwykle rozwinięta jak na stosunki europejskie. Za-
stanawiającym jest szczególnie wschodni sposób inter-
pretacji tetramorfów. Ta okazałość przedstawienia
tematu zdaje się być związana z odpowiedzialną rolą
jaką miała pełnić kolegiata, jako miejsce synodów
i zjazdów82. Wydaje się, że malowidło mogło istnieć
już w czasie pamiętnego zjazdu 1161 r.83 i zarówno
udział księcia Bolesława Kędzierzawego jak dworu
biskupa Aleksandra z Płocka mogły tu odegrać po-
ważną rolę84. Wypada żałować, że nie zachowała
się dolna część malowideł na ścianie apsydy, co nie-
wątpliwie ułatwiłoby ich obszerniejszą interpretację.
Z tematyką malowideł konchy kolegiaty w Tumie
i domniemaną tematyką malowideł sklepienia w Tro-
piu i kaplicy w Siewierzu łączyła się niewątpliwie
treść nieistniejących malowideł na sklepieniu nie-
wielkiego prezbiterium kościoła w Dziekanowicach.
Jak świadczą dochowane w podłuczu tęczy tego
kościoła duże fragmenty postaci dwóch stojących
aniołów, było to niewątpliwie wyobrażenie archaniołów
Gabriela i Michała, a u góry pomiędzy nimi znajdował
się medalion z wyobrażeniem Baranka, jak prze-
konują przykłady również podłucza tęczy kościołów
z Ponce i St. Gilles w Montoire we Francji85. Jeśli
tak, to na sklepieniu — tak jak w tych kościołach
musiało się znajdować przedstawienie Maiestas Do-
mini, byli bowiem obaj archaniołowie strażnikami tro-
nu bożego 86 i bywali wyobrażani jako jego asysta87
Na tym małym sklepieniu Chrystus w mandorli lub
clipeus wyobrażony był w otoczeniu czterech symboli-
-żywiołów i wyobrażenie to wiązało się z trzema
poprzednimi z Tropią, Siewierza i Tumu.
Odmienną natomiast była tematyka zachowanych
w dużej mierze scen na trzech ścianach prezbiterium
w Dziekanowicach. Przedstawiają one od lewej (ściana
78 ANTHONY, jw., fig. 390, 401, 405, 408; — C. L. CULM,
Romanesgue Mural Painting of Catalonia, Cambridge Moss
1930.
79 Par. Praca zbiorowa; Kart roman en France;
Paris 1961, S. 226—227 i 399.
80 T. BORENIUS, E. W. TRISTRAM, Englische Malerei
des Mittelalters, Firenze—Miinchen 1927, s. 5—6, tabl. 5, 6,
s. 7, tabl. 7—10.
81 ANTHONY, jw., fig. 493, 494, 495, 496; — BAUM, jw.,
fig. 293.
82 WALICKI, Kolegiata, jw., s. 8.
83 Tamże, s. 7, (zofo. też iprzyp. 21),
84 DOBROWOLSKI, Malarstwo, jw., s. 123.
85 L. BRION-GUERRY, Fresqu.es romanes de France,
(Hachette) Milano 1958, s. 62—63, tabl. 80; — ANTHONY, jw.,
fig. 316—319.
II. 17. Mogiła, Kościół OO. Cysterśów, Fragment de-
koracji malowanej na kolumnie przyściennej nawy
bocznej płd. (Fot. W. Wagner)
północna): Hołd trzech Króli, Zwiastowanie i przy-
puszczalnie (obraz jest w 8CP/0 uszkodzony) Narodzenie.
86 J.alko asystenci strażnicy tronu Chrystusa występują
na przedstawieniach w aipsydzie i na ścianie tęczowej ko-
ścioła S. Micheile in Affricisoo z około r. 546 i ima ścianie
tęczowej kościoła S. Aipollinare in Classe w Rawennie. Dłu-
go utrzymuje się tego rodzaju przedstawienie w sztuce bi-
zantyńskiej, a Księga z Góry Athos zaleca umieszczanie
wizerunków obu archaniołów Michała i Gabriela jako straż-
ników przy bramach klasztorów w apsydach kościołów i lu-
kach itęczy. Wydaje się też, że tego rodzaju przedstawienia
na Zachodzie są inspirowane iprzez sztukę bizantyńską, K.
KtlNSTLE, Ikonographie der christlichen Kunst I, Freiburg
i.B. 1928, s. 248—250, obaj archaniołowie bronią demonom
wstępu do kościoła, L. REAU, Iconographie de Fart chretien,
II Iconographie de la Bibie I, Parjs_ 1956, S, 52,
87 KUNSTLE, jw., s. 250.
287