DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Kowalczyk, Jerzy: Siedemnastowieczne mauzoleum nacji polskiej w Padwie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0320
JERZY KOWALCZYK
sprzecznie na bardziej honorowym miejscu, bo w
ambicie, tuż przy kaplicy głównej na osi świątyni.
To drugie mauzoleum polskie,, powstałe tw Okresie
rozbiorów, z inicjatywy energicznego franciszkanina
O. Jana Warchała, posiada program religijno-narodo-
wy, na który — oprócz malowideł przedstawiających
świętych polskich oraz wizerunków Matki Boskiej
Częstochowskiej i Ostrobramskiej — złożyły się herby
dzielnic i miast Rzeczypospolitej, a także popiersie
Jana III, dłuta Antoniego Madeyskiego (1905). Freski
zostały wykonane w 1899 r. przez Tadeusza Popiela
ze Lwowa6 i utrzymane w konwencji sztuki Młodej
Polski. Ołtarz projektował Camillo Boito, architekt
z Mediolanu 7.
Nie ta kaplica stanowi jednak temat niniejszego
artykułu, ale starsza, XVII-wieczna, której kompozycje
pierwotną, dziś już bardzo zatartą, postaram się jed-
nak zrekonstruować, opisując równocześnie zabytki
sepulkralne.
Stan badań. Problem mauzoleum Nacji Polskiej
w Padwie nie był dotychczas obiektem zainteresowania
historyków sztuki. Pierwszym badaczem, który zwrócił
uwagę na owe polonica padewskie, był Szymon Staro-
wolski, który w swoich Monumenta Sarmatarum się-
gnął nawet do obiektów znajdujących się poza grani-
cami Polski i opublikował inskrypcje z tablic funda-
cyjnych, ołtarza i nagrobków zrealizowanych do jego
czasów tj. do połowy XVII w. w padewskiej Bazylice
św. Antoniego 8.
Poza krótkimi wzmiankami w XVII i XVIII-wiecz-
nych przewodnikach po Padwie, polskie zabytki zo-
stały skrupulatnie opisane razem z pozostałymi obiek-
tami w monumentalnej monografii Bazyliki del Santo
pióra Bernarda Gonzatiego, opracowanej (w 1. poł.
ubiegłego stulecia9. W kilka lat po wydaniu tego
dzieła,, w 1860 r. zwiedzał Padwę Józef Ignacy Kra-
szewski, który w swoich obszernych Kartkach z po-
dróży szczegółowo opisał padewskie polonica, posługu-
jąc się właśnie wspomnianą monografią Gonzatiego 10 * 12.
Źródła do historii fundacji mauzoleum polskiego
wydał Stanisław Windakiewicz; są to przede wszyst-
kim protokóły zgromadzeń Nacji Polskiej z lat
1592—1733 przechowywane do dziś w Bibliotece Uni-
wersytetu Padewskiegou. Pewne uzupełnienie jego
6 WiERYHA, Kaplica polska w Padwie, „Kraj” (Peters-
burg) 1899, nr 23, s. 30; — tenże, Dwie kaplice polskie,
„Kraj” (Petersburg) 1899, nr 50, s. 347. Źródłowe relacje z
przebiegu prac podąje czasopismo OO. franciszkanów pa-
dewskich, „II Messaggie.ro di San Antonio” I, 1898, s. 139;
II, 1899, S. 61, 91; III, 1900, s. 208; IV, 1902, s. 256; IX, 1906,
s. 109 (wg wypisów O. Antonio SARTORIEGO).
7 Arch. BOITO miał nadzór nad całością prac; był on
związany z Polską poprzez swą matkę RADOLIŃISKĄ
(ztob.: WERYCHA, Kaplica polska, jiw„ s, 30).
s S. ST ARO WOLSKI, Monumenta Sarmatarum, Kraków
1655, s. 804—807 (przytacza inskrypcje z 3 tablic i 6 na-
grobków).
s B. GONZATI, La Basilica di Sant’ Antonio di Padova,
t. I—II, Padova 1852—53.
io J. I. KRASZEWSKI, Kartki z podróży, Warszawa 1866,
s. 170—174.
n WINDAKIEWICZ, Protokóły zgromadzeń, jw.
12 Pragnę gorąco podziękować O. Antonio SARTORIEMU
za bezinteresowne udostępnienie do publikacji swoich wy-
pisów archiwalnych oraz za wiele cennych informacji i po-
moc w uzyskaniu dokumentacji fotograficznej.
badań przyniosły dopiero w ostatnim czasie poszuki-
wania znakomitego archiwisty padewskiego — O. Anto-
nio Sartoriego, który użyczył autorowi swoich wypisów
archiwalnych do niniejszego artytkułuia. Również
autor własnymi poszukiwaniami archiwalnymi )w Pad-
wie uzupełnił materiały Windakiewicza o pewne doku-
men ty lub ich fragmenty, mające znaczenie dla histo-
ryka sztuki, np. kontrakt z rzeźbiarzem na budowę
ołtarza (por. Aneks). Poniższa analiza została również
oparta o nowszą literaturę porównawczą włoską
i polską.
Historia fundacji ołtarza i krypty.
Już na pierwszym posiedzeniu nowozorganizowanej
Nacji Polskiej, w dniu 20 grudnia 1592 r., omawiano
sprawę budowy krypty grobowej dla członków Nacji
i w tym celu wybrano trzech komisarzy, którzy mieli
się dalej zająć tą sprawą. W skład komitetu weszli
dwaj kanonicy 'krakowscy: ks. Marcin Szyszkowski
(późniejszy biskup krakowski) i ks. Krzysztof Karś-
nicki oraz Maciej Smogulecki, syndyk Uniwersytetu
Prawników 13. Pierwotnym zamierzeniem Polaków była
prawdopodobnie budowa samej krypty, opracowanej
architektonicznie i zdobionej w ten sposób, by jasnym
było, iż stanowi Sacellum Polonorum, jak zastrzegają
to w prośbie skierowanej do OO. franciszkanów14.
Koncepcja krypty z nagrobkiem Nacji wzorowana
była z pewnością na wzniesionych przez nację nie-
miecką: dla jurystów w kościele Eremitanów (1552)
i dla artystów w kościele św. Zofii (1587) 15. Plany
te jednak nie były ostateczne, bowiem już w roku
następnym traktowano również o wystawienie ołtarza.
W styczniu 1593 r. OO. Franciszkanie przydzielają
Polakom miejsce w północnej nawie bocznej Bazyliki
św. Antoniego, przeznaczone na wzniesienie ołtarza
z obrazem świętego lub świętej oraz na kryptę ozdo-
bioną herbami i emblematami, zgodnie z przepisami
uchwalonymi przez Sobór Trydencki16. 21 października
tegoż roku Polacy zwracają się do Rady Miejskiej
z prośbą o wydanie podobnego zezwolenia przez
władze municypalne 17
Fundusze na budowę ołtarza i krypty zbierano
przez szereg lat ze składek członków Nacji oraz
prawie wszystkich Polaków bawiących przejazdem
w Padwie, którzy w zamian za przyczynienie się do
13 WINDAKIEWICZ, Protokóły zgromadzeń, jw., s. 7.
W 1593 r. na miejsce Iks. KARSNICKIEGO, który wyjechał
z Padwy, dokooptowano do komisji ks. Henryka FIRLEJA
z Dąbrownicy, wojewodzica krakowskiego, późniejszego pry-
masa Polski (tamże, s. 7).
14 Padwa, Archivio di Stato, S. Antonio Confessore,
B. 176, C. 35 (wg wypisów O. A. SARTORIEGO).
15 F. WEIGŁE, Die Nationgraber der deutschen Artisten
und Juristen in Padua, „Quellen und Forschungen aus ita-
lianischen Archiven und Bibliotheken”, t. 42/43, 1964, s. 495—
—504.
16 Padiwa, Archivio di Stato, S. Antonio, Reg. 195, c. 67.
OO. Franciszkanie przydzielają Polakom miejsce „tra S.
Francesco et S. Felise per fabricarui un altare eon la sua
palla effigiata eon qual Santo o Santa uogliono eon la sepol-
tura, eon arme, et insegne loro, il qual luogo concedendosi
conforme al sacro Concilio...” (wg wypisów O. A. SARTO-
RIEGO).
17 Padwa, Archivio di Stato, S. Antonio, B. 178, c. 39 v.
Polacy żyjący w Padwie proszą władze miejskie o pozwo-
lenie wzniesienia ołtarza „in luoco gia considerata da gl’Il-
lustrissimi Signori Rettori presso 1’altare della Madonna”
(Wg wypisów O. A. SARTORIEGO).
306
sprzecznie na bardziej honorowym miejscu, bo w
ambicie, tuż przy kaplicy głównej na osi świątyni.
To drugie mauzoleum polskie,, powstałe tw Okresie
rozbiorów, z inicjatywy energicznego franciszkanina
O. Jana Warchała, posiada program religijno-narodo-
wy, na który — oprócz malowideł przedstawiających
świętych polskich oraz wizerunków Matki Boskiej
Częstochowskiej i Ostrobramskiej — złożyły się herby
dzielnic i miast Rzeczypospolitej, a także popiersie
Jana III, dłuta Antoniego Madeyskiego (1905). Freski
zostały wykonane w 1899 r. przez Tadeusza Popiela
ze Lwowa6 i utrzymane w konwencji sztuki Młodej
Polski. Ołtarz projektował Camillo Boito, architekt
z Mediolanu 7.
Nie ta kaplica stanowi jednak temat niniejszego
artykułu, ale starsza, XVII-wieczna, której kompozycje
pierwotną, dziś już bardzo zatartą, postaram się jed-
nak zrekonstruować, opisując równocześnie zabytki
sepulkralne.
Stan badań. Problem mauzoleum Nacji Polskiej
w Padwie nie był dotychczas obiektem zainteresowania
historyków sztuki. Pierwszym badaczem, który zwrócił
uwagę na owe polonica padewskie, był Szymon Staro-
wolski, który w swoich Monumenta Sarmatarum się-
gnął nawet do obiektów znajdujących się poza grani-
cami Polski i opublikował inskrypcje z tablic funda-
cyjnych, ołtarza i nagrobków zrealizowanych do jego
czasów tj. do połowy XVII w. w padewskiej Bazylice
św. Antoniego 8.
Poza krótkimi wzmiankami w XVII i XVIII-wiecz-
nych przewodnikach po Padwie, polskie zabytki zo-
stały skrupulatnie opisane razem z pozostałymi obiek-
tami w monumentalnej monografii Bazyliki del Santo
pióra Bernarda Gonzatiego, opracowanej (w 1. poł.
ubiegłego stulecia9. W kilka lat po wydaniu tego
dzieła,, w 1860 r. zwiedzał Padwę Józef Ignacy Kra-
szewski, który w swoich obszernych Kartkach z po-
dróży szczegółowo opisał padewskie polonica, posługu-
jąc się właśnie wspomnianą monografią Gonzatiego 10 * 12.
Źródła do historii fundacji mauzoleum polskiego
wydał Stanisław Windakiewicz; są to przede wszyst-
kim protokóły zgromadzeń Nacji Polskiej z lat
1592—1733 przechowywane do dziś w Bibliotece Uni-
wersytetu Padewskiegou. Pewne uzupełnienie jego
6 WiERYHA, Kaplica polska w Padwie, „Kraj” (Peters-
burg) 1899, nr 23, s. 30; — tenże, Dwie kaplice polskie,
„Kraj” (Petersburg) 1899, nr 50, s. 347. Źródłowe relacje z
przebiegu prac podąje czasopismo OO. franciszkanów pa-
dewskich, „II Messaggie.ro di San Antonio” I, 1898, s. 139;
II, 1899, S. 61, 91; III, 1900, s. 208; IV, 1902, s. 256; IX, 1906,
s. 109 (wg wypisów O. Antonio SARTORIEGO).
7 Arch. BOITO miał nadzór nad całością prac; był on
związany z Polską poprzez swą matkę RADOLIŃISKĄ
(ztob.: WERYCHA, Kaplica polska, jiw„ s, 30).
s S. ST ARO WOLSKI, Monumenta Sarmatarum, Kraków
1655, s. 804—807 (przytacza inskrypcje z 3 tablic i 6 na-
grobków).
s B. GONZATI, La Basilica di Sant’ Antonio di Padova,
t. I—II, Padova 1852—53.
io J. I. KRASZEWSKI, Kartki z podróży, Warszawa 1866,
s. 170—174.
n WINDAKIEWICZ, Protokóły zgromadzeń, jw.
12 Pragnę gorąco podziękować O. Antonio SARTORIEMU
za bezinteresowne udostępnienie do publikacji swoich wy-
pisów archiwalnych oraz za wiele cennych informacji i po-
moc w uzyskaniu dokumentacji fotograficznej.
badań przyniosły dopiero w ostatnim czasie poszuki-
wania znakomitego archiwisty padewskiego — O. Anto-
nio Sartoriego, który użyczył autorowi swoich wypisów
archiwalnych do niniejszego artytkułuia. Również
autor własnymi poszukiwaniami archiwalnymi )w Pad-
wie uzupełnił materiały Windakiewicza o pewne doku-
men ty lub ich fragmenty, mające znaczenie dla histo-
ryka sztuki, np. kontrakt z rzeźbiarzem na budowę
ołtarza (por. Aneks). Poniższa analiza została również
oparta o nowszą literaturę porównawczą włoską
i polską.
Historia fundacji ołtarza i krypty.
Już na pierwszym posiedzeniu nowozorganizowanej
Nacji Polskiej, w dniu 20 grudnia 1592 r., omawiano
sprawę budowy krypty grobowej dla członków Nacji
i w tym celu wybrano trzech komisarzy, którzy mieli
się dalej zająć tą sprawą. W skład komitetu weszli
dwaj kanonicy 'krakowscy: ks. Marcin Szyszkowski
(późniejszy biskup krakowski) i ks. Krzysztof Karś-
nicki oraz Maciej Smogulecki, syndyk Uniwersytetu
Prawników 13. Pierwotnym zamierzeniem Polaków była
prawdopodobnie budowa samej krypty, opracowanej
architektonicznie i zdobionej w ten sposób, by jasnym
było, iż stanowi Sacellum Polonorum, jak zastrzegają
to w prośbie skierowanej do OO. franciszkanów14.
Koncepcja krypty z nagrobkiem Nacji wzorowana
była z pewnością na wzniesionych przez nację nie-
miecką: dla jurystów w kościele Eremitanów (1552)
i dla artystów w kościele św. Zofii (1587) 15. Plany
te jednak nie były ostateczne, bowiem już w roku
następnym traktowano również o wystawienie ołtarza.
W styczniu 1593 r. OO. Franciszkanie przydzielają
Polakom miejsce w północnej nawie bocznej Bazyliki
św. Antoniego, przeznaczone na wzniesienie ołtarza
z obrazem świętego lub świętej oraz na kryptę ozdo-
bioną herbami i emblematami, zgodnie z przepisami
uchwalonymi przez Sobór Trydencki16. 21 października
tegoż roku Polacy zwracają się do Rady Miejskiej
z prośbą o wydanie podobnego zezwolenia przez
władze municypalne 17
Fundusze na budowę ołtarza i krypty zbierano
przez szereg lat ze składek członków Nacji oraz
prawie wszystkich Polaków bawiących przejazdem
w Padwie, którzy w zamian za przyczynienie się do
13 WINDAKIEWICZ, Protokóły zgromadzeń, jw., s. 7.
W 1593 r. na miejsce Iks. KARSNICKIEGO, który wyjechał
z Padwy, dokooptowano do komisji ks. Henryka FIRLEJA
z Dąbrownicy, wojewodzica krakowskiego, późniejszego pry-
masa Polski (tamże, s. 7).
14 Padwa, Archivio di Stato, S. Antonio Confessore,
B. 176, C. 35 (wg wypisów O. A. SARTORIEGO).
15 F. WEIGŁE, Die Nationgraber der deutschen Artisten
und Juristen in Padua, „Quellen und Forschungen aus ita-
lianischen Archiven und Bibliotheken”, t. 42/43, 1964, s. 495—
—504.
16 Padiwa, Archivio di Stato, S. Antonio, Reg. 195, c. 67.
OO. Franciszkanie przydzielają Polakom miejsce „tra S.
Francesco et S. Felise per fabricarui un altare eon la sua
palla effigiata eon qual Santo o Santa uogliono eon la sepol-
tura, eon arme, et insegne loro, il qual luogo concedendosi
conforme al sacro Concilio...” (wg wypisów O. A. SARTO-
RIEGO).
17 Padwa, Archivio di Stato, S. Antonio, B. 178, c. 39 v.
Polacy żyjący w Padwie proszą władze miejskie o pozwo-
lenie wzniesienia ołtarza „in luoco gia considerata da gl’Il-
lustrissimi Signori Rettori presso 1’altare della Madonna”
(Wg wypisów O. A. SARTORIEGO).
306