DOI issue:
Nr. 3/4
DOI article:Miscellanea
DOI article:Rzepińska, Maria: Polacy pierwszymi wydawcami "Dialogów rzymskich" Francisca da Hollanda
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0349
POLACY PIERWSZYMI WYDAWCAMI „DIALOGÓW RZYMSKICH” F. DA HOLLANDA
usługi królowi Hiszpanii, który wyznacza mu pensję.
Francisco pod koniec życia pisze dzieła treści reli-
gijnej, ale i tu nie znalazł sukcesu. Umiera w czerwcu
1584 ir. Pisma jego leżały w zapomnieniu, a wydobycie
ich na światło dzienne w XIX w. zawdzięczamy
Atanazemu Raczyńskiemu.
Teraz kilka słów o Raczyńskim i jego książce
Les arts en Portugal. Atanazy Raczyński (1788—1874)
brat Edwarda, założyciela biblioteki w Poznaniu,
znawca i miłośnik sztuki, właściciel świetnej kolekcji
obrazów (znajdującej się obecnie w muzeum poznań-
skim) jest postacią bardzo ciekawą, a w Polsce mało
znaną 2. Biograf Edwarda Raczyńskiego Andrzej Wojt-
kowski wspomina kilka razy osobę Atanazego, prze-
lotnie jednak, a o jego kolekcji i pracy naukowej nie
mówi ani słowa. Nieco wiadomości o Atanazym
znaleźć można w encyklopediach polskich i fran-
cuskich 3. Niemieckie i włoskie pomijają go zupełnie,
natomiast wielka, hiszpańska Enciclopedia Ilustrada
Europeo-Americana wydana w Madrycie, omawia w
tomie VII osobę Raczyńskiego, podkreślając wielką
wartość jego studiów dla sztuki i historii sztuki
w 1. poł. XIX w. W Polsce zajmowała się osobą
Atanazego o ile wiem jedynie Anna Dobrzycka4.
A. Raczyński był przez pewien czas na służbie
dyplomatycznej przy dworze pruskim. Jako minister
przebywał na placówce dyplomatycznej w Kopen-
hadze (1830)., Lizbonie (1841) oraz w Madrycie
(1848—52). Podczas swego półtorarocznego pobytu w
Lizbonie zebrał właśnie materiały archiwalne do
swej książki Les arts en Portugal, gdzie zamieścił
też po raz pierwszy drukiem tekst Dialogów Francisca
da Hollanda, w tłumaczeniu francuskim, wraz z in-
nymi jeszcze dokumentami5.
Podkreślić trzeba raz jeszcze, że rękopisy Fran-
cisca da Hollanda leżały przez trzy niemal wieki
w całkowitym zapomnieniu. Jeszcze za jego życia,
w r. 1563 niejaki Manuel Denis, Portugalczyk miesz-
kający w Hiszpanii przetłumaczył na kastylski De
pintura antiga, pozostawiając je jednak w manu-
skrypcie. To pobieżne tłumaczenie przechowywane
jest w Akademii Sztuk Pięknych w Madrycie (wy-
dane zostało raz jeszcze w r. 1921)6. Z końcem
XVIII w. uczony portugalski Jose Ferreira Gordo
odkrył w prywatnej bibliotece madryckiej oryginał
Francisca da Hollanda i skopiował go w r. 1790.
Tę właśnie kopię (gdyż oryginał zaginął) odkrył
2 Co do kolekcji RACZYŃSKIEGO por. Lionel vo.n DO-
NOP, Verzeichnis der grdflichen Raczyńskischen Kunstsamm-
lungen, Berlin 1886; — tenże, Die Konigliche Gemaldegalle-
rie und die grafliche Raczyńskische Kunstsammlung zu
Berlin, Milnchen (b.d.); — M. GUMOWSKI, Galeria obrazów
hr. A. Raczyńskiego, „Roczn. Muzeum Wielkopolskiego” 1931,
s. 43 i nn.; — tenże, Historia zbiorów Muzeum Wlkp.,
„Rocz. Muzeum Wielkopolskiego ’ I, Katowice 1925, s. 5—13; —
A. DOBRZYCKA, Galeria A. Raczyńskiego w świetle Libn
Veritatis, „Muzealnictwo” nr 9, Poznań 1959, s. 5—16. O ile
się nie mylę pierwszy Jan BIAŁOSTOCKI zasygnalizował,
że dorobek A. RACZYŃSKIEGO jako historyka sztuki jest
mało znany i wart oceny. Por. J. BIAŁOSTOCKI, „Ostatnia
Wieczerza” Eugenio Cazesa w Obrzycku”, „Biul. Hist.
Sztuki” XXII, 1960, nr 2, s. 199.
3 Wszystkie przedwojenne encyklopedie polskie zawie-
rają nazwisko A. RACZYŃSKIEGO. Por. też: La grandę
Encyclopedie raisonnće, Paris t. XXVIII.
4 Dzięki uprzejmości dr A. iDOiBRZYCKIEJ dowiedzia-
łam się, że wkrótce ma ogłosić drukiem nast. prace: Kore-
Raczyński studiując archiwa w Bibliotece El Gesu
w Lizbonie, i powierzył tłumaczenie jej na francuski
malarzowi nazwiskiem Roquemont. Przekład (z r. 1843)
obejmuje tylko księgę II, zawierającą właśnie Dialogi
Rzymskie, które opublikował Raczyński wraz z in-
nymi materiałami w Les arts en Portugal.
Ta bardzo cenna i pionierska książka spotkała
się jednak z surową krytyką (zwłaszcza niemiecką),
wytykającą chaotyczność i brak należytego opraco-
wania dokumentów 7. Raczyński zatem, w r. 1847 wy-
daj e drugą książkę, pt. Dictionnaire historico-critigue
du Portugal, gdzie ogłasza większość tych samych
materiałów, uporządkowanych i z dokładniejszymi
objaśnieniami. Nota o życiu i dziełach Francisca
obejmuje 21 stron, zawiera też pierwsze wiadomości
o losach rękopisów i ich kopii. Raczyński zebrał też
spis dzieł dawniejszych pisarzy, u których występują
jakiekolwiek wzmianki o osobie portugalskiego ma-
larza. Tekst Dialogów został ponownie zamieszczony,
przy czym tam gdzie fragmenty zostały opuszczone
Raczyński daje stosowny odsyłacz. Opuszczone zaś
zostały fragmenty z wyliczeniem zabytków antycznych
oraz cytaty z Pliniusza. Na końcu natomiast znajduje
się sporządzona przez Francisca tablica „orłów ma-
larstwa”, a więc najwybitniejszych jego zdaniem
artystów.
Co do tej drugiej książki, to możnaby zapewne
również postawić jej autorowi zarzuty, zwłaszcza
z punktu widzenia późniejszych wymagań naukowych.
Niemniej, jest to pierwsza możliwie pełna publikacja
materiałów archiwalnych dotyczących omawianego
zagadnienia — pomijając już inne, również po raz
pierwszy odkryte i ogłoszone. Książka Raczyńskiego
jest po dziś dzień źródłem niezastąpionym i ci sami
badacze, którzy ją krytykowali zamieszczali całe jej
wycinki w swych pracach8.
W przeszło 40 lat po ukazaniu się studiów Ra-
czyńskiego pisma Francisca da Hollanda ujrzały po
raz pierwszy światło dzienne w języku ojczystym,
portugalskim. Joaąuim Vasconcellos rozpoczął publi-
kację wszystkich odnalezionych dzieł Francisca,
a wśród nich De pintura antiga oraz Do tirar polo
natural (Porto 1890/92). Zaczęły się ukazywać prze-
kłady niemieckie, nowe francuskie, angielskie oraz
włoskie Dialogów Rzymskich; te bowiem oczywiście
budziły przede wszystkim zainteresowanie ze względu
na osobę Michała Anioła.
spondencja A. Raczyńskiego z Thorwaldsenem oraz O po-
glądach A. R. na sztuką.
5 Wcześniej jeszcze A. RACZYŃSKI opublikował: Hi-
stoire de Part moderne en Allemagne, Paris t. I, 1836, t. II,
1839, t. III, 1841 (ilustrowane). Przekład niemiecki ukazał się
w Berlinie 1841 dokonany przez F. H. vo,n der HAGEN. Co
do innych pozycji patrz: DOBRZYCKA, Galeria A. Raczyń-
skiego, jw. (spis manuskryptów i druków). A. RACZYŃSKI
mówił i pisał po francusku; w tym języku pozostawił też
swiojie pamiętniki, znajdujące się obecnie w Kanadzie i nie-
stety niedostępne.
6 Por. Bibliografię pism Fr. da HOLLANDA na końcu
artykułu.
7 Co do autorów krytykujących wydanie RACZYŃSKIE-
GO oraz kwestionujących wartość Dialogów Rzymskich por.
przyp. 14.
s Ze tak było stwierdza Leo ROUANET we wstępie do
swego przekładu francuskiego Dialogów (opartego na kry-
tycznej edycji VASCONCELLOSA), Paris 1911, s. 18 (por.
bibiliograflia).
335
usługi królowi Hiszpanii, który wyznacza mu pensję.
Francisco pod koniec życia pisze dzieła treści reli-
gijnej, ale i tu nie znalazł sukcesu. Umiera w czerwcu
1584 ir. Pisma jego leżały w zapomnieniu, a wydobycie
ich na światło dzienne w XIX w. zawdzięczamy
Atanazemu Raczyńskiemu.
Teraz kilka słów o Raczyńskim i jego książce
Les arts en Portugal. Atanazy Raczyński (1788—1874)
brat Edwarda, założyciela biblioteki w Poznaniu,
znawca i miłośnik sztuki, właściciel świetnej kolekcji
obrazów (znajdującej się obecnie w muzeum poznań-
skim) jest postacią bardzo ciekawą, a w Polsce mało
znaną 2. Biograf Edwarda Raczyńskiego Andrzej Wojt-
kowski wspomina kilka razy osobę Atanazego, prze-
lotnie jednak, a o jego kolekcji i pracy naukowej nie
mówi ani słowa. Nieco wiadomości o Atanazym
znaleźć można w encyklopediach polskich i fran-
cuskich 3. Niemieckie i włoskie pomijają go zupełnie,
natomiast wielka, hiszpańska Enciclopedia Ilustrada
Europeo-Americana wydana w Madrycie, omawia w
tomie VII osobę Raczyńskiego, podkreślając wielką
wartość jego studiów dla sztuki i historii sztuki
w 1. poł. XIX w. W Polsce zajmowała się osobą
Atanazego o ile wiem jedynie Anna Dobrzycka4.
A. Raczyński był przez pewien czas na służbie
dyplomatycznej przy dworze pruskim. Jako minister
przebywał na placówce dyplomatycznej w Kopen-
hadze (1830)., Lizbonie (1841) oraz w Madrycie
(1848—52). Podczas swego półtorarocznego pobytu w
Lizbonie zebrał właśnie materiały archiwalne do
swej książki Les arts en Portugal, gdzie zamieścił
też po raz pierwszy drukiem tekst Dialogów Francisca
da Hollanda, w tłumaczeniu francuskim, wraz z in-
nymi jeszcze dokumentami5.
Podkreślić trzeba raz jeszcze, że rękopisy Fran-
cisca da Hollanda leżały przez trzy niemal wieki
w całkowitym zapomnieniu. Jeszcze za jego życia,
w r. 1563 niejaki Manuel Denis, Portugalczyk miesz-
kający w Hiszpanii przetłumaczył na kastylski De
pintura antiga, pozostawiając je jednak w manu-
skrypcie. To pobieżne tłumaczenie przechowywane
jest w Akademii Sztuk Pięknych w Madrycie (wy-
dane zostało raz jeszcze w r. 1921)6. Z końcem
XVIII w. uczony portugalski Jose Ferreira Gordo
odkrył w prywatnej bibliotece madryckiej oryginał
Francisca da Hollanda i skopiował go w r. 1790.
Tę właśnie kopię (gdyż oryginał zaginął) odkrył
2 Co do kolekcji RACZYŃSKIEGO por. Lionel vo.n DO-
NOP, Verzeichnis der grdflichen Raczyńskischen Kunstsamm-
lungen, Berlin 1886; — tenże, Die Konigliche Gemaldegalle-
rie und die grafliche Raczyńskische Kunstsammlung zu
Berlin, Milnchen (b.d.); — M. GUMOWSKI, Galeria obrazów
hr. A. Raczyńskiego, „Roczn. Muzeum Wielkopolskiego” 1931,
s. 43 i nn.; — tenże, Historia zbiorów Muzeum Wlkp.,
„Rocz. Muzeum Wielkopolskiego ’ I, Katowice 1925, s. 5—13; —
A. DOBRZYCKA, Galeria A. Raczyńskiego w świetle Libn
Veritatis, „Muzealnictwo” nr 9, Poznań 1959, s. 5—16. O ile
się nie mylę pierwszy Jan BIAŁOSTOCKI zasygnalizował,
że dorobek A. RACZYŃSKIEGO jako historyka sztuki jest
mało znany i wart oceny. Por. J. BIAŁOSTOCKI, „Ostatnia
Wieczerza” Eugenio Cazesa w Obrzycku”, „Biul. Hist.
Sztuki” XXII, 1960, nr 2, s. 199.
3 Wszystkie przedwojenne encyklopedie polskie zawie-
rają nazwisko A. RACZYŃSKIEGO. Por. też: La grandę
Encyclopedie raisonnće, Paris t. XXVIII.
4 Dzięki uprzejmości dr A. iDOiBRZYCKIEJ dowiedzia-
łam się, że wkrótce ma ogłosić drukiem nast. prace: Kore-
Raczyński studiując archiwa w Bibliotece El Gesu
w Lizbonie, i powierzył tłumaczenie jej na francuski
malarzowi nazwiskiem Roquemont. Przekład (z r. 1843)
obejmuje tylko księgę II, zawierającą właśnie Dialogi
Rzymskie, które opublikował Raczyński wraz z in-
nymi materiałami w Les arts en Portugal.
Ta bardzo cenna i pionierska książka spotkała
się jednak z surową krytyką (zwłaszcza niemiecką),
wytykającą chaotyczność i brak należytego opraco-
wania dokumentów 7. Raczyński zatem, w r. 1847 wy-
daj e drugą książkę, pt. Dictionnaire historico-critigue
du Portugal, gdzie ogłasza większość tych samych
materiałów, uporządkowanych i z dokładniejszymi
objaśnieniami. Nota o życiu i dziełach Francisca
obejmuje 21 stron, zawiera też pierwsze wiadomości
o losach rękopisów i ich kopii. Raczyński zebrał też
spis dzieł dawniejszych pisarzy, u których występują
jakiekolwiek wzmianki o osobie portugalskiego ma-
larza. Tekst Dialogów został ponownie zamieszczony,
przy czym tam gdzie fragmenty zostały opuszczone
Raczyński daje stosowny odsyłacz. Opuszczone zaś
zostały fragmenty z wyliczeniem zabytków antycznych
oraz cytaty z Pliniusza. Na końcu natomiast znajduje
się sporządzona przez Francisca tablica „orłów ma-
larstwa”, a więc najwybitniejszych jego zdaniem
artystów.
Co do tej drugiej książki, to możnaby zapewne
również postawić jej autorowi zarzuty, zwłaszcza
z punktu widzenia późniejszych wymagań naukowych.
Niemniej, jest to pierwsza możliwie pełna publikacja
materiałów archiwalnych dotyczących omawianego
zagadnienia — pomijając już inne, również po raz
pierwszy odkryte i ogłoszone. Książka Raczyńskiego
jest po dziś dzień źródłem niezastąpionym i ci sami
badacze, którzy ją krytykowali zamieszczali całe jej
wycinki w swych pracach8.
W przeszło 40 lat po ukazaniu się studiów Ra-
czyńskiego pisma Francisca da Hollanda ujrzały po
raz pierwszy światło dzienne w języku ojczystym,
portugalskim. Joaąuim Vasconcellos rozpoczął publi-
kację wszystkich odnalezionych dzieł Francisca,
a wśród nich De pintura antiga oraz Do tirar polo
natural (Porto 1890/92). Zaczęły się ukazywać prze-
kłady niemieckie, nowe francuskie, angielskie oraz
włoskie Dialogów Rzymskich; te bowiem oczywiście
budziły przede wszystkim zainteresowanie ze względu
na osobę Michała Anioła.
spondencja A. Raczyńskiego z Thorwaldsenem oraz O po-
glądach A. R. na sztuką.
5 Wcześniej jeszcze A. RACZYŃSKI opublikował: Hi-
stoire de Part moderne en Allemagne, Paris t. I, 1836, t. II,
1839, t. III, 1841 (ilustrowane). Przekład niemiecki ukazał się
w Berlinie 1841 dokonany przez F. H. vo,n der HAGEN. Co
do innych pozycji patrz: DOBRZYCKA, Galeria A. Raczyń-
skiego, jw. (spis manuskryptów i druków). A. RACZYŃSKI
mówił i pisał po francusku; w tym języku pozostawił też
swiojie pamiętniki, znajdujące się obecnie w Kanadzie i nie-
stety niedostępne.
6 Por. Bibliografię pism Fr. da HOLLANDA na końcu
artykułu.
7 Co do autorów krytykujących wydanie RACZYŃSKIE-
GO oraz kwestionujących wartość Dialogów Rzymskich por.
przyp. 14.
s Ze tak było stwierdza Leo ROUANET we wstępie do
swego przekładu francuskiego Dialogów (opartego na kry-
tycznej edycji VASCONCELLOSA), Paris 1911, s. 18 (por.
bibiliograflia).
335