Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (28.1966)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

wsi od XVIII do połowy XIX wie-
ku, Lublin 1959).
Wtedy też powstaje omawiany
plan folwarku Plisków, założenie
nie wynikające z fizjografii terenu,
sztuczne i niewątpliwie kosztowne,
nowatorskie jednak i wówczas mod-
ne.
Nie zachowały się plany z czasów
przeprowadzania regulacji; najstar-
szy znany pochodzi z r. 1893 (w
identycznych wersjach znajdują się
w archiwum Wydz. Ksiąg Wieczy-
stych Sądu Powiatowego w Chełmie
i w Muzeum w Chełmie), nowszy
rysował w r. 1905 nadleśniczy woj-
sławski Stanisław Rago na podsta-
wie nieznanych dziś planów geo-
metrów: Tołwińskiego, Roupperta,
Kowalskiego i Kwiecińskiego (włas-

ność Muzeum w Chełmie). Promie-
nisty układ folwarku pokazany jest
ponadto na mapach topograficznych
z końca w. XIX.
W okresie przeprowadzania regu-
lacji dóbr i budowy w Rakołupach
gorzelni i browaru pracowali tam
budowniczowie Edward Herman
Henryk Blass i Leopold Salkowski.
Blass zmarł tragicznie w r. 1825
i w inwentarzu pozostałego po nim
majątku wymienione są dwa pod-
ręczniki geometrii: Lehrbuch der
Geometrie z 1820 r. w dwóch częś-
ciach i Praktyczna Geometria. Pod-
ręczniki geometrii nie isłużyły za-
pewne wyłącznie celom projekto-
wania czy wykonawstwa budowla-
nego, były natomiast niezbędne przy
projektowaniu i rozmierzaniu roz-

planowań przestrzennych. Być może
więc, że to właśnie Blass, budow-
niczy z iRakołup, projektował i reali-
zował promieniste rozplanowanie
folwarku i regularne założenie wsi
Plisków.
Plisków nie jest jedynym przy-
kładem promienistego założenia na
Lubelszczyźnie. Na francuskiej osno-
wie arterii promienistych planowa-
ny był również Kodeń w powiecie
Biała Podlaska (AGAD Zb. kart.
148—5. Mapa Miasta Kodnia — w
roku 1826 zrysowana.), tym się on
jednak różni od unikalnego Plisko-
wa, że wiąże rezydencję magnacką
z folwarkiem, ale równocześnie z
miastem, nawiązuje więc do zna-
nych założeń leśno-parkowych jak
Rydzyna czy Natolin.

ANDRZEJ REY
ELEMENTY KLASYCYZMU W URBANISTYCE ZAKŁADÓW PRZEMYSŁOWYCH
ZAGŁĘBIA STAROPOLSKIEGO W I. POŁOWIE XIX W.

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego w dniu 22.VI.1965 r.)

Zagadnienia kompozycji urbani-
stycznej w planach dawnego prze-
mysłu metalurgicznego w pogórzu
świętokrzyskim nie zostały dosta-
tecznie opracowane, a publikowane
studia w tym zakresie W. Ostrow-
skiego, E. Krygiera i autora nie
wykraczają poza rejestrację spo-
strzeżeń i są niewspółmierne do
daleko bardziej zaawansowanych
prac w zakresie historii techniki
i dziejów społeczno-gospodarczych.
Przedstawione tu studium jest próbą
podsumowania pewnych elementów
badań autora, których szersze opra-
cowanie ukaże się w najbliższym
czasie w „Kwartalniku Architektury
i Urbanistyki”. W swoich badaniach
autor był zmuszony do oparcia się
na analizie porównawczej bogatszego
materiału zabytkowego, uzupełnia-
nej tylko fragmentarycznie niewy-
starczającą literaturą i materiałami
źródłowymi. Pozostaje zatem jeszcze
wiele problemów oczekujących na
głębsze wyjaśnienie.
Dojrzałe formy klasycznej kom-
pozycji urbanistycznej w planach
generalnych zakładów tradycyjnego
hutnictwa, stosującego technikę wod-
no-energetyczną i opał węglem
drzewnym, wystąpiły dopiero po r.
1815, a okres ich rozwoju można
uważać za zakończony w r. 1846.
Poprzedził jednak ten okres świet-
ności wielowiekowy proces kształ-
towania form pod wpływem czyn-


ił. 1. Majków-Piaski, młyn wodny,
dawna kuźnica (?), plan ujęcia z
węzła wodnego. (Wg szkicu topo-
graficznego autora)


II. 2. Baranów, młyn wodny, daw-
ny zakład fryszerski, plan ujęcia ze
zbiornika dolinowego. (Wg szkicu
topograficznego autora)

ników natury funkcjonalnej, wśród
których dominował szczególnie istot-
ny — zasilania w energię wodną
i ochrony przed szkodami powodzio-
wymi. Od pierwszych form ujęć
bezpośrednich z korony jazów pię-
trzących, których powstanie można
zapewne datować na przełom w.
XII i XIII, ewolucja ta doprowa-
dziła do wykształcenia się doskonal-
szych form ujęć pośrednich z węz-
łów wodnych i ze zbiorników doli-
nowych, których początku należy
szukać w 2. połowie w. XV, a któ-
rych rozwój trwał aż do połowy
w. XVIII, przerwany przez wojny
i najazdy 2. połowy w. XVII i
pierwszych lat w. XVIII. Ustalone
w tym okresie schematy układów
przestrzennych, podyktowane były
względami techniki wodno-energe-
tycznej i bezpieczeństwa powodzio-
wego oraz tendencją do uniezależ-
nienia pracy zakładów od okreso-
wych wahań poziomu przepływów
w ciekach zasilających. Schematy
te zostały przejęte przez urbanistykę
przemysłową Królestwa Polskiego,
wprowadzającą inowe elementy pro-
gramu, wyższy standart techniczny
wyposażenia, większą skalę założeń
i, co istotne dla naszych rozważań,
elementy klasycznej kompozycji w
zespołach zakładów przemysłowych.
Analiza formalna interesujących nas
zabytków ujawnia istnienie dwu
kierunków w kształtowaniu form

401