DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Rey, Andrzej: Elementy klasycyzmu w urbanistyce zakładów przemysłowych Zagłębia Staropolskiego w 1. połowie XIX w.
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0420
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
o bogatym wystroju architektonicz-
nym. Zespół ten flankowały dwa
budynki gospodarcze, ustawione w
narożach placu prostopadle do po-
zostałych. Trzy boki placu osiedlo-
wego obudowano domkami robotni-
czymi, podobnie jak ulicę wychodzą-
cą ze środka zachodniej ściany placu
naprzeciw wjazdu prowadzącego z
korony zapory. Oś poprzeczna iplacu,
prostopadła do wjazdu, którą wy-
znaczał budynek zarządu była prze-
dłużona w kierunku północnym,
omijała zespół zabudowań produk-
cyjnych i była zamknięta budynkiem
szpitala, usytuowanym na zboczu już
poza terenem zakładów. Mamy tu
zatem bogate czteroosiowe założenie
przestrzenne, operujące dwoma ze-
społami zabudowy i wnętrzami,
których wzajemne powiązania funk-
cjonalne i formalne są prosto i czy-
telnie zdefiniowane w planie.
II. 6. Bobrza, model rekonstrukcji układu przestrzennego huty.
(Opr. w IUA pod kierunkiem prof. W. Ostrowskiego)
zakładu. Część przygotowawczą huty
umieszczono na górnym poziomie,
część hutną na dolnym, u stóp wiel-
kiego muru oporowego prowadzą-
cego po koronie kanał roboczy zasi-
lający stalowe koło nasiębieroe
0 17 m. Bateria pięciu wielkich
pieców miała stanąć równolegle do
tego muru, a gichty miały być
połączone mostami z budynkiem
przygotowania namiarów, ustawio-
nym na koronie muru. Na górnym
poziomie założono obszerny, kwa-
dratowy plac fabryczny symetrycznie
obudowany. Naprzeciw budynku
przygotowania namiarów wschodni
bok placu zamyka budynek zarządu
ze składem wyrobów, boczne ściany
placu zamknięto budynkami węgiel-
ni i składu rudy. Główna oś tego
II. 7. Sielpia Wielka, pudlingarnia
i walcownia, układ przestrzenny za-
kładu i osiedla. (Wg inwentaryza-
cji E. Krygiera)
założenia była, podobnie jak w Sta-
rachowicach, prostopadła do kie-
runku kanału roboczego, druga zaś
równoległa. Swobodny układ dróg,
kanałów odwadniających, założenia
osady fabrycznej i naturalne linie
brzegów rozległego stawu podkreśla-
ły wyrazistość osiowego założenia
o wybitnych cechach funkcjonal-
nych, estetycznych i niespotykanej
skali.
Przechodząc do bardziej złożo-
nych układów należy przede wszyst-
kim zrócić uwagę na plan pudlin-
garni i walcowni w Sielpi Wielkiej
(il. 7). U stóp długiej zapory o cha-
rakterystycznym wygięciu, piętrzą-
cej wielki staw, założono dwa wza-
jemnie powiązane zespoły: fabryczny
z placem i zabudowaniami produk-
cyjnymi oraz usługowy z placem
osiedlowym. Oś zespołu przemysło-
wego wyznacza przebieg kanału ro-
boczego, na którym ustawiono halę
walcowni. Plac fabryczny, obudowa-
ny po bokach halami suszarń, otwie-
ra się ku zachodowi w kierunku
kanału odpływowego, przedłużają-
cego oś poza teren zakładu. Teren
fabryczny był dostępny jedynie od
strony placu osiedlowego, poprzez
wjazd flankowany dwiema portier-
niami. Plac osiedlowy, położony bli-
żej upustu jałowego i lewego przy-
czółka grobli po stronie zakładu,
zamyka zespół budynków usługo-
wych, jak: szkoła, budynek miesz-
kalny dla oficjalistów i usytuowany
pośrodku pierzei budynek zarządu,
Wiele wspólnych cech posiada
jedyne w swoim rodzaju założenie
walcowni w Nietulisku Fabrycznym,
zbudowanym na sztucznym węźle
wodnym spiętrzonej rzeki Swiśliny
i kanału Rudzkiego rzeki Kamien-
nej (il. 8). Zaistniała tu możliwość
podporządkowania rygorom osiowego
kształtowania zarówno zespołów za-
budowy, jak i systemu wodno-ener-
getycznego. Na zbiegu kanałów zasi-
lających wykopano kwadratowy
staw o ściętych narożach, do których
uchodzą kanały. W środku przeciw-
ległego boku stawu wyprowadzono
otwarty kanał roboczy wchodzący
pomiędzy skrzydła ustawionych w
podkowę hal walcowni. Została tak
określona główna oś założenia, któ-
rej zamknięcie od strony stawu
tworzy ułożona z odkładu ziemi
wyspa-kopiec, zwieńczona figurą.
Przedłużeniem tej osi w przeciw-
ległym kierunku jest, uchodzący od
wylotów bliźniaczej sztolni odpły-
II. 8. Nietulisko Fabryczne, wal-
cownia wodna, układ przestrzenny
zakładu i osiedla. (Wg pomiaru
prof. W. Ostrowskiego)
403
o bogatym wystroju architektonicz-
nym. Zespół ten flankowały dwa
budynki gospodarcze, ustawione w
narożach placu prostopadle do po-
zostałych. Trzy boki placu osiedlo-
wego obudowano domkami robotni-
czymi, podobnie jak ulicę wychodzą-
cą ze środka zachodniej ściany placu
naprzeciw wjazdu prowadzącego z
korony zapory. Oś poprzeczna iplacu,
prostopadła do wjazdu, którą wy-
znaczał budynek zarządu była prze-
dłużona w kierunku północnym,
omijała zespół zabudowań produk-
cyjnych i była zamknięta budynkiem
szpitala, usytuowanym na zboczu już
poza terenem zakładów. Mamy tu
zatem bogate czteroosiowe założenie
przestrzenne, operujące dwoma ze-
społami zabudowy i wnętrzami,
których wzajemne powiązania funk-
cjonalne i formalne są prosto i czy-
telnie zdefiniowane w planie.
II. 6. Bobrza, model rekonstrukcji układu przestrzennego huty.
(Opr. w IUA pod kierunkiem prof. W. Ostrowskiego)
zakładu. Część przygotowawczą huty
umieszczono na górnym poziomie,
część hutną na dolnym, u stóp wiel-
kiego muru oporowego prowadzą-
cego po koronie kanał roboczy zasi-
lający stalowe koło nasiębieroe
0 17 m. Bateria pięciu wielkich
pieców miała stanąć równolegle do
tego muru, a gichty miały być
połączone mostami z budynkiem
przygotowania namiarów, ustawio-
nym na koronie muru. Na górnym
poziomie założono obszerny, kwa-
dratowy plac fabryczny symetrycznie
obudowany. Naprzeciw budynku
przygotowania namiarów wschodni
bok placu zamyka budynek zarządu
ze składem wyrobów, boczne ściany
placu zamknięto budynkami węgiel-
ni i składu rudy. Główna oś tego
II. 7. Sielpia Wielka, pudlingarnia
i walcownia, układ przestrzenny za-
kładu i osiedla. (Wg inwentaryza-
cji E. Krygiera)
założenia była, podobnie jak w Sta-
rachowicach, prostopadła do kie-
runku kanału roboczego, druga zaś
równoległa. Swobodny układ dróg,
kanałów odwadniających, założenia
osady fabrycznej i naturalne linie
brzegów rozległego stawu podkreśla-
ły wyrazistość osiowego założenia
o wybitnych cechach funkcjonal-
nych, estetycznych i niespotykanej
skali.
Przechodząc do bardziej złożo-
nych układów należy przede wszyst-
kim zrócić uwagę na plan pudlin-
garni i walcowni w Sielpi Wielkiej
(il. 7). U stóp długiej zapory o cha-
rakterystycznym wygięciu, piętrzą-
cej wielki staw, założono dwa wza-
jemnie powiązane zespoły: fabryczny
z placem i zabudowaniami produk-
cyjnymi oraz usługowy z placem
osiedlowym. Oś zespołu przemysło-
wego wyznacza przebieg kanału ro-
boczego, na którym ustawiono halę
walcowni. Plac fabryczny, obudowa-
ny po bokach halami suszarń, otwie-
ra się ku zachodowi w kierunku
kanału odpływowego, przedłużają-
cego oś poza teren zakładu. Teren
fabryczny był dostępny jedynie od
strony placu osiedlowego, poprzez
wjazd flankowany dwiema portier-
niami. Plac osiedlowy, położony bli-
żej upustu jałowego i lewego przy-
czółka grobli po stronie zakładu,
zamyka zespół budynków usługo-
wych, jak: szkoła, budynek miesz-
kalny dla oficjalistów i usytuowany
pośrodku pierzei budynek zarządu,
Wiele wspólnych cech posiada
jedyne w swoim rodzaju założenie
walcowni w Nietulisku Fabrycznym,
zbudowanym na sztucznym węźle
wodnym spiętrzonej rzeki Swiśliny
i kanału Rudzkiego rzeki Kamien-
nej (il. 8). Zaistniała tu możliwość
podporządkowania rygorom osiowego
kształtowania zarówno zespołów za-
budowy, jak i systemu wodno-ener-
getycznego. Na zbiegu kanałów zasi-
lających wykopano kwadratowy
staw o ściętych narożach, do których
uchodzą kanały. W środku przeciw-
ległego boku stawu wyprowadzono
otwarty kanał roboczy wchodzący
pomiędzy skrzydła ustawionych w
podkowę hal walcowni. Została tak
określona główna oś założenia, któ-
rej zamknięcie od strony stawu
tworzy ułożona z odkładu ziemi
wyspa-kopiec, zwieńczona figurą.
Przedłużeniem tej osi w przeciw-
ległym kierunku jest, uchodzący od
wylotów bliźniaczej sztolni odpły-
II. 8. Nietulisko Fabryczne, wal-
cownia wodna, układ przestrzenny
zakładu i osiedla. (Wg pomiaru
prof. W. Ostrowskiego)
403