Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (32.1970)

MAGDALENA WITWIŃSKA

OSTROŁĘCKA POLICHROMIA WALENTEGO ŻEBROWSKIEGO*

Na tle mało urozmaiconej architektury dzisiejszej
Ostrołęki jej kościół pobemardyński wyróżnia się
malowniczością swojej silnie rozbudowanej bryły.
Okazały ten zabytek doczekał się w okresie między-
wojennym opracowania historycznego oddzielnie wy-
danego, choć niedużych rozmiarów h Omawiany był
również przez monografistkę miasta Ostrołęki2. Na-
tomiast polichromia wnętrza tego kościoła nie była
dotąd przedmiotem badań. Jej autorstwo przypisy-
wane jest tradycyjnie Walentemu Żebrowskiemu, co
potwierdzają całkowicie archiwalne źródła zakonne3.
Za datę zapoczątkowania interesujących nas robót
wypadnie przyjąć okres gwardianatu Ludwika Koz-
łowskiego, ściślej, rok 1762. Za datę ich zakończe-
nia — rok 1764 lub marzec roku 1765. Tak czy ina-
czej, niedługi okres czasu dzieli zakończenie tych
prac od daty śmierci autora. Udokumentowanie koń-
ca robót zawiera pewne rozbieżności: rok 1764 wy-
mienia zapiska w krakowskim egzemplarzu Archi-
wum Conventus Ostrołęciensis4, inny egzemplarz, jak-
kolwiek od krakowskiego nieco różny, przechowy-
wany obecnie w urzędzie parafialnym w Ostrołęce
podaje jako datę ukończenia marzec następnego roku.
* Artykuł jest skróconym rozdziałem rozprawy doktor-
skiej pt. Walenty Zebrowski i jego twórczość malarska
przygotowywanej pod kierunkiem prof. dra Władysława
Tomkiewicza na Uniwersytecie Warszawskim. Profesorowi
Tomkiewiczowi zawdzięczam liczne rady, cenne wskazania,
inspiracje. Tematem zajmuję się od kilku lat. Dotychczas
twórczość Żebrowskiego nie była przedmiotem szczegółowych
opracowań. Niedawno jednak ukazał się kilkunastostronicowy
artykuł Aleksandry MUŁCZYNSKIEJ-PAWLAK (Malarska
działalność Walentego Zebrowskiego, „Studia Muzealne” 1968,
s. 103 i nn.), w którym autorka omawia prace Zebrowskiego
we Wschowie, Warcie, Warszawie, Kaliszu; niesłusznie przy-
pisuje mu malowidła w kościele bernardynów w Łęczycy
wyraźnie zdradzające rękę innego artysty i powstałe naj-
prawdopodobniej, jak to można wywnioskować z archiwa-
liów, wkrótce po r. 1765 będącym datą śmierci artysty (pro-
blem ten znajdzie się w innym rozdziale mojej pracy).
Ostrołęckie malowidła Żebrowskiego (podobnie jak skępskie)
nie wchodzą do opracowania A. Mulczyńskiej.
W niniejszym artykule zostały pominięte lub zreduko-
wane do minimum pewne zagadnienia szczegółowe (np. pro-
blem pejzażu), które będą szerzej omówione w innym
miejscu mojej rozprawy.
Cyframi rzymskimi w połączeniu z symbolem litero-

z kolei płocki rękopis, notując jako datę rok 1764
oznacza nim nie zakończenie, lecz rozpoczęcie rze-
czonych prac, co wydaje się mało prawdopodobne,
ponieważ w zestawieniu z datą śmierci artysty wy-
znacza czas za krótki na wykonanie tak znacznych
robót5. Omyłki samych kronikarzy, a także ich ko-
pistów, jak wiadomo, nie było rzadkie.
1. Dzieje konwentu. Wybudowanie kościoła
p.w. św. Antoniego i klasztoru w Ostrołęce bernar-
dyni zawdzięczali fundacji Tomasza Gocłowskiego,
sędziego ziemi nurskiej, osobistości bardzo popularnej
na terenie tamtejszych sejmikowych działań6. Już
w r. 1664 przystąpił on do -skupywania od ostrołęc-
kich obywateli ich gruntów. W roku następnym uzy-
skał od biskupa płockiego Jana Gębickiego zezwole-
nie na budowę kościoła i budynku klasztornego i tak
operatywnie rzecz poprowadził, że w r. 1666, dnia
13 czerwca nastąpiło uroczyste wprowadzenie zakon-
ników do wzniesionego budynku. Gocłowski, człowiek
bezdzietny, uczynił znaczny testamentowy zapis na
rzecz tego konwentu, czym zyskał sobie na długie
lata wdzięczną pamięć bernardynów7. Wyrazem jej
wym Os. oznaczono w tekście numery scen; korespondują
one z oznaczeniem na planie (il. 1).
1 H. WIERZCHOWSKI, Historia klasztoru OO. Bernardy-
nów w Ostrołęce, Ostrołęka 1938.
’ 2 z. NTEDZIAŁKOWSKA, Ostrołęka. Dzieje miasta. „Pra-
ce Mazowieckiego ośrodka badań naukowych”, Wrocław—
Warszawa—Kraków 1967, nr 1, s. 71—89; korzystałam również
z materiałów do Katalogu zabytków sztuki w Polsce —
Ostrołęka opr. M. KWICZAŁA, rkps IS PAN, nr 36.
3 Arch. Prowincji Bernardynów, Kraków (cyt. dalej: APB),
Nekrologia prowincji, m.in.: Constitutiones per adm. R[,eve-
renldois Patres prowincdales.., sygn. W 9, k. 260, 435.
4 APB, rkps sygn. W 55, k. 39, 40 (cyt. dalej: rkps kra-
kowski). Archiwum Conventus Ostrołęcensis...
5 Por. Arch. Paraf, w Ostrołęce, Archiwum Conwentus
Ostrolącensis, rkps beiz sygnatury, k. nlb. (cyt. dalej: rkps
ostrołęcki), pod r. 1765; — Arch. Diecezjalne Płockie, Archiwa
Conwentum Almae Prowintiae S[an]ctae Mariae Angelorum...,
rkps bez sygnatury, s. 207.
6 Polski Słownik Biograficzny, z. 36, Wrocław—Kraków
1959, s. w. Gocłowski Tomasz.
7 Rkps ostrołęcki, jw. Zapis na majętności Mian owo wy-
nosił 20.000 zł rocznie.

245