DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Morawska, Hanna: Kryteria Oceny Romantyzmu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0055
KRYTERIA OCENY ROMANTYZMU
klasycystycznych. Jako dodatkowym materiałem kon-
trolnym posługiwałam się tekstami Reynoldsa, a w
szczególności trzecim wykładem wygłoszonym do stu-
dentów Akademii Królewskiej w 1770 r., omawiają-
cym zagadnienie piękna i stanowiącym swego rodzaju
kompendium zasad klasycyzmu. Ponieważ nie jest to
tekst francuski, a ponadto jest o 50 lat wcześniejszy
od analizowanych wypowiedzi nie przedstawiam go
czytelnikowi. Stendhal i Decamps wydają mi się naj-
bardziej reprezentatywni jako zwolennicy romantyz-
mu w wybranym okresie. Thiers i Planche to krytycy
inteligentni, świadomi przemian dokonujących się
w malarstwie i ustosunkowujący się do nich z pozycji
juste milieu. Wybór ten ma tę dodatkową zaletę,
że analizowane teksty, za wyjątkiem Quatremere’a
de Quincy, zawarte są w opracowanej przeze mnie
równocześnie antologii krytyki francuskiej, zaintere-
sowany czytelnik będzie mógł więc łatwo kontrolo-
wać poprawność zastosowanego postępowania.
Za pomocą zamierzonej analizy chciałabym uzy-
skać odpowiedź na następujące pytania:
1. Czy w badanym okresie istnieją kryteria oceny
dzieła sztuki stosowane przez wszystkich kryty-
ków, niezależnie od ich poglądów artystycznych?
2. Czy można wyróżnić zespół kryteriów klasycy-
stycznych?
3. Czy można wyróżnić zespół kryteriów charakte-
rystycznych dla postawy romantycznej?
4. Jeśli takie dwa zespoły dadzą się wyróżnić, to
który dominuje?
5. Czy można mówić o odrębnym zespole kryteriów
charakterystycznych dla środowiska juste milieu?
6. Czy istnieje zależność kryteriów od charakteru
ocenianego obrazu (obraz „historyczny”, rodzajowy,
pejzaż)?
7. Czy powstały kryteria specyficzne dziewiętnasto-
wieczne, których nie spotykamy w krytyce
XVIII w.?
Wstępny etap pracy polegał na wypisaniu kolejno
z każdego z tekstów wziętych pod uwagę wszystkich
sformułowań zawierających elementy wartościowania.
Po skreśleniu powtórzeń i nadaniu pozostałym wy-
pisom możliwie skrótowej formy, zgrupowałam je dla
łatwiejszego porównania w zespoły tematyczne i ze-
stawiłam w postaci tablic, które przedstawiam niżej.
W zasadzie punkty umieszczone w tablicach wystę-
powały w tekstach jako elementy wartościowania
pozytywnego, w wypadku ocen negatywnych jest to
za każdym razem zaznaczone. Punkty nie wszędzie
zostały sprowadzone do jednolitej formy językowej.
Tam gdzie obawiałam się zubożenia treści wypowie-
dzi zachowywałam formę pełnego zdania. Zdarza się,
że to samo kryterium powtórzone jest kilkakrotnie
w wypadku kiedy kolejne zastosowanie go wnosi
dodatkowe wyjaśnienia lub odcienie treściowe. Sło-
wem tablice zawierają nie same tylko gotowe kry-
teria oceny, ale także wyrażenia oceniające, z któ-
rych kryteria wynikają pośrednio.
W przyjętym tu trybie analizy zawarte są do-
datkowe możliwości popełnienia błędu: 1. Już sam
wybór obiektów omawianych w ramach Salonów jest
wynikiem wstępnej oceny autora. 2. Stosunek do
obrazu zawiera się często w ocenach intuicyjnych
jak dobry, świetny, znakomity, piękny itp., zbyt ogól-
nikowych, aby można je było uwzględnić lub wyko-
rzystać w dokonanym tu zestawieniu. 3. Sam zabieg
wydobycia kryteriów oceny z tekstów dokonany zo-
stał na wybranych fragmentach pism uwzględnionych
autorów, niektórych ocen lub typów ocen mogło więc
zabraknąć przypadkowo.
Ostatnia uwaga wstępna: Podział wypowiedzi na
grupy, zastosowany w tablicach ma charakter czysto
porządkowy. Przeprowadzony został na gruncie ze-
branego materiału dla łatwiejszego porównywania
poglądów poszczególnych autorów.
1. Zacznijmy omówienie od 1 punktu I tablicy.
Mamy tu do czynienia z trzema wyraźnymi sta-
nowiskami.
a. Historia współczesna jest niegodna pędzla ma-
larza — Właściwa jest tematyka mitologiczna, an-
tyczna historia itp.
Jest to stanowisko klasycystyczne, reprezentowane
przez Quatremere’a de Quincy.
b. Współczesna tematyka historyczna jest dopusz-
czalna, równie dobrze jak każda inna. Każdy okres
historyczny może dostarczyć tematu artyście.
Stanowisko to reprezentują Thiers i Planche przed-
stawiciele juste milieu.
c. Tematyka współczesna jest lepsza, ciekawsza,
atrakcyjniesza. Antyk jest nudny, nie interesuje
współczesnego człowieka.
Jest to stanowisko romantyków.
Tak więc współczesność tematyki w malarstwie
historycznym jest kryterium negatywnym dla klasy-
cystów, pozytywnym dla romantyków, dla juste milieu
nie stanowi kryterium. Sprawa jest istotna, bowiem
zagadnienie tematyki jest jednym z kluczowych pro-
blemów malarstwa XIX w., co jeszcze jaskrawiej
wystąpi w okresie następnym.
2. Uczucie, ekspresja, wzruszenie — traktuję te po-
jęcia łącznie, ponieważ łączą się najczęściej w
tekstach: uczucie artysty przejawia się w ekspre-
sji nadanej przez niego postaciom (głównie twa-
rzom) i budzi wzruszenie widza.
Sprawa jest trudniejsza niż poprzednio. Uczucie
i ekspresja występują we wszystkich badanych
tekstach jako kryterium wartości obrazu, jednakże
różny jest akcent nadawany temu kryterium przez
różnych autorów i nieco odmienne jest znaczenie
tych określeń w zależności od tego, kto się nimi
posługuje.
U Quatremere’a wyraziste głowy postaci wydają
się być rodem z traktatu Le Bruna; u Thiersa wyraz
łączy się niejednokrotnie z prawdą ■— prawda wy-
razu, prawdziwy wyraz głowy — to wyraz prawdo-
podobny, zgodny z historycznym prawdopodobień-
stwem; u Planche’a wyraz bywa malowniczy, jest to
raczej malowniczość niż wyraz. Natomiast u Sten-
dhala i Decampsa wyraz jest cechą niezmiernie
istotną i łączy się zawsze z uczuciem lub wzrusze-
niem, wydaje się pochodzić wprost od Diderota czy
Dubosa i zdecydowanie sygnalizuje romantyczne prze-
życia i nastroje.
Można by tu zastosować podział na „wyraz cha-
rakteru” i „wyraz uczucia” dla odróżnienia wyrazu
jako kryterium klasycystycznego i juste milieu oraz
wyrazu jako podstawowego kryterium krytyki ro-
mantycznej.
3. Natchnienie jako kryterium występuje tylko u
Stendhala i Decampsa, romantyczny charakter tego
kryterium jest oczywisty.
4. Styl jest to pojęcie, które u krytyków lat dwu-
dziestych i trzydziestych oznacza wzniosłość, szla-
chetność, wyższe aspiracje artysty; odnosi się do
obrazów o tematyce historyczno-mitologicznej, naj-
częściej do obrazów powstałych w nurcie klasy-
cystycznym. Obraz rodzajowy nie może mieć stylu,
już prędzej portret lub pejzaż, w żadnym wy-
padku martwa natura. W naszej tablicy styl, styl
poetycki, prawdziwy styl, wzniosły styl występuje
47
klasycystycznych. Jako dodatkowym materiałem kon-
trolnym posługiwałam się tekstami Reynoldsa, a w
szczególności trzecim wykładem wygłoszonym do stu-
dentów Akademii Królewskiej w 1770 r., omawiają-
cym zagadnienie piękna i stanowiącym swego rodzaju
kompendium zasad klasycyzmu. Ponieważ nie jest to
tekst francuski, a ponadto jest o 50 lat wcześniejszy
od analizowanych wypowiedzi nie przedstawiam go
czytelnikowi. Stendhal i Decamps wydają mi się naj-
bardziej reprezentatywni jako zwolennicy romantyz-
mu w wybranym okresie. Thiers i Planche to krytycy
inteligentni, świadomi przemian dokonujących się
w malarstwie i ustosunkowujący się do nich z pozycji
juste milieu. Wybór ten ma tę dodatkową zaletę,
że analizowane teksty, za wyjątkiem Quatremere’a
de Quincy, zawarte są w opracowanej przeze mnie
równocześnie antologii krytyki francuskiej, zaintere-
sowany czytelnik będzie mógł więc łatwo kontrolo-
wać poprawność zastosowanego postępowania.
Za pomocą zamierzonej analizy chciałabym uzy-
skać odpowiedź na następujące pytania:
1. Czy w badanym okresie istnieją kryteria oceny
dzieła sztuki stosowane przez wszystkich kryty-
ków, niezależnie od ich poglądów artystycznych?
2. Czy można wyróżnić zespół kryteriów klasycy-
stycznych?
3. Czy można wyróżnić zespół kryteriów charakte-
rystycznych dla postawy romantycznej?
4. Jeśli takie dwa zespoły dadzą się wyróżnić, to
który dominuje?
5. Czy można mówić o odrębnym zespole kryteriów
charakterystycznych dla środowiska juste milieu?
6. Czy istnieje zależność kryteriów od charakteru
ocenianego obrazu (obraz „historyczny”, rodzajowy,
pejzaż)?
7. Czy powstały kryteria specyficzne dziewiętnasto-
wieczne, których nie spotykamy w krytyce
XVIII w.?
Wstępny etap pracy polegał na wypisaniu kolejno
z każdego z tekstów wziętych pod uwagę wszystkich
sformułowań zawierających elementy wartościowania.
Po skreśleniu powtórzeń i nadaniu pozostałym wy-
pisom możliwie skrótowej formy, zgrupowałam je dla
łatwiejszego porównania w zespoły tematyczne i ze-
stawiłam w postaci tablic, które przedstawiam niżej.
W zasadzie punkty umieszczone w tablicach wystę-
powały w tekstach jako elementy wartościowania
pozytywnego, w wypadku ocen negatywnych jest to
za każdym razem zaznaczone. Punkty nie wszędzie
zostały sprowadzone do jednolitej formy językowej.
Tam gdzie obawiałam się zubożenia treści wypowie-
dzi zachowywałam formę pełnego zdania. Zdarza się,
że to samo kryterium powtórzone jest kilkakrotnie
w wypadku kiedy kolejne zastosowanie go wnosi
dodatkowe wyjaśnienia lub odcienie treściowe. Sło-
wem tablice zawierają nie same tylko gotowe kry-
teria oceny, ale także wyrażenia oceniające, z któ-
rych kryteria wynikają pośrednio.
W przyjętym tu trybie analizy zawarte są do-
datkowe możliwości popełnienia błędu: 1. Już sam
wybór obiektów omawianych w ramach Salonów jest
wynikiem wstępnej oceny autora. 2. Stosunek do
obrazu zawiera się często w ocenach intuicyjnych
jak dobry, świetny, znakomity, piękny itp., zbyt ogól-
nikowych, aby można je było uwzględnić lub wyko-
rzystać w dokonanym tu zestawieniu. 3. Sam zabieg
wydobycia kryteriów oceny z tekstów dokonany zo-
stał na wybranych fragmentach pism uwzględnionych
autorów, niektórych ocen lub typów ocen mogło więc
zabraknąć przypadkowo.
Ostatnia uwaga wstępna: Podział wypowiedzi na
grupy, zastosowany w tablicach ma charakter czysto
porządkowy. Przeprowadzony został na gruncie ze-
branego materiału dla łatwiejszego porównywania
poglądów poszczególnych autorów.
1. Zacznijmy omówienie od 1 punktu I tablicy.
Mamy tu do czynienia z trzema wyraźnymi sta-
nowiskami.
a. Historia współczesna jest niegodna pędzla ma-
larza — Właściwa jest tematyka mitologiczna, an-
tyczna historia itp.
Jest to stanowisko klasycystyczne, reprezentowane
przez Quatremere’a de Quincy.
b. Współczesna tematyka historyczna jest dopusz-
czalna, równie dobrze jak każda inna. Każdy okres
historyczny może dostarczyć tematu artyście.
Stanowisko to reprezentują Thiers i Planche przed-
stawiciele juste milieu.
c. Tematyka współczesna jest lepsza, ciekawsza,
atrakcyjniesza. Antyk jest nudny, nie interesuje
współczesnego człowieka.
Jest to stanowisko romantyków.
Tak więc współczesność tematyki w malarstwie
historycznym jest kryterium negatywnym dla klasy-
cystów, pozytywnym dla romantyków, dla juste milieu
nie stanowi kryterium. Sprawa jest istotna, bowiem
zagadnienie tematyki jest jednym z kluczowych pro-
blemów malarstwa XIX w., co jeszcze jaskrawiej
wystąpi w okresie następnym.
2. Uczucie, ekspresja, wzruszenie — traktuję te po-
jęcia łącznie, ponieważ łączą się najczęściej w
tekstach: uczucie artysty przejawia się w ekspre-
sji nadanej przez niego postaciom (głównie twa-
rzom) i budzi wzruszenie widza.
Sprawa jest trudniejsza niż poprzednio. Uczucie
i ekspresja występują we wszystkich badanych
tekstach jako kryterium wartości obrazu, jednakże
różny jest akcent nadawany temu kryterium przez
różnych autorów i nieco odmienne jest znaczenie
tych określeń w zależności od tego, kto się nimi
posługuje.
U Quatremere’a wyraziste głowy postaci wydają
się być rodem z traktatu Le Bruna; u Thiersa wyraz
łączy się niejednokrotnie z prawdą ■— prawda wy-
razu, prawdziwy wyraz głowy — to wyraz prawdo-
podobny, zgodny z historycznym prawdopodobień-
stwem; u Planche’a wyraz bywa malowniczy, jest to
raczej malowniczość niż wyraz. Natomiast u Sten-
dhala i Decampsa wyraz jest cechą niezmiernie
istotną i łączy się zawsze z uczuciem lub wzrusze-
niem, wydaje się pochodzić wprost od Diderota czy
Dubosa i zdecydowanie sygnalizuje romantyczne prze-
życia i nastroje.
Można by tu zastosować podział na „wyraz cha-
rakteru” i „wyraz uczucia” dla odróżnienia wyrazu
jako kryterium klasycystycznego i juste milieu oraz
wyrazu jako podstawowego kryterium krytyki ro-
mantycznej.
3. Natchnienie jako kryterium występuje tylko u
Stendhala i Decampsa, romantyczny charakter tego
kryterium jest oczywisty.
4. Styl jest to pojęcie, które u krytyków lat dwu-
dziestych i trzydziestych oznacza wzniosłość, szla-
chetność, wyższe aspiracje artysty; odnosi się do
obrazów o tematyce historyczno-mitologicznej, naj-
częściej do obrazów powstałych w nurcie klasy-
cystycznym. Obraz rodzajowy nie może mieć stylu,
już prędzej portret lub pejzaż, w żadnym wy-
padku martwa natura. W naszej tablicy styl, styl
poetycki, prawdziwy styl, wzniosły styl występuje
47