DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Elbern, Victor H.: Magia i wiara w Złotnictwie wczesnego s̓redniowiecza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0207
YICTOR H. ELBERN
MAGIA I WIARA W ZŁOTNICTWIE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA*
W ostatnich dziesięcioleciach dzieje i sztuka
wczesnego średniowiecza coraz silniej przyciągają
uwagę badaczy a także szerokich kręgów czytelni-
ków i odbiorców sztuki. W niektórych dziedzinach
studia nad tym okresem przyniosły wyniki pozwa-
lające — lepiej niż do niedawna — śledzić fascy-
nujące przemiany, w toku których z różnych skład-
ników — z cywilizacji późnoantycznej, z nowych
sił kulturowych wniesionych przez młode, dopiero
wstępujące w historię ludy, wreszcie z chrześci-
jaństwa — zaczęło się kształtować to wszystko co<
nazywamy „Zachodem”
Wśród zachowanych świadectw tego procesu,
który przebiegał przez całe pierwsze tysiąclecie
n. e., dzieła sztuki zajmują szczególnie ważne miej-
sce. Wobec ubóstwa źródeł pisanych z tego czasu,
umożliwiają one wgląd niekiedy bardzo dokładny
w zjawiska kultury, którym zawdzięczają swe po-
wstanie. Funkcja dzieła sztuki jako źródła histo-
rycznego jest dzisiaj powszechnie uznana i doce-
niona. Uważnemu obserwatorowi nasuwa się przede
wszystkim spostrzeżenie, że artystyczne świadectwa
przeszłości są na ogół bardzo rozmaite przede
wszystkim pod względem użytej przy ich wykona-
niu substancji. Poszczególne okresy historyczne po-
sługiwały się coraz to innymi środkami materialny-
mi, za pośrednictwem których poszukiwały wyrazu
artystycznego. I tak, np. sztuka rzymska, jakkolwiek
wydała rzemiosło artystyczne odznaczające się boga-
ctwem form i wszechstronnością wyrazu, największe
osiągnięcia zawdzięcza architekturze i wielkim for-
mom rzeźbiarskim.
Wczesne średniowiecze nie znało sztuki monu-
mentalnej. Dopiero romanizm przyniósł architektu-
rę, która opierała się na zwartym i jednolitym sy-
stemie założeń twórczych i która zadecydowała
o charakterze stylowym całej sztuki. W rzeźbie
nowe zjawiska zapoczątkowała sztuka ottońska.
Natomiast wielkość sztuki wczesnego, średniowiecza
* Artykuł niniejszy stanowi nieznacznie zmieniony
tekst odczytu wygłoszonego w Warszawie w dniu 29 paź-
dziernika 1975 r. na zaproszenie Instytutu Historii Sztuki
Uniwersytetu Warszawskiego i zorganizowanego wspólnie
z Oddziałem Warszawskim Stowarzyszenia Historyków
Sztuki.
wypowiedziała się w małych formach. Sztuka ta
poszukiwała wielkości niejako od wewnątrz. Po-
szukiwała wielkości w sferze znaczeń, a także ■—
w szlachetnych materiałach, którymi posługiwała się
z ogromnym upodobaniem. Sztuka wczesnośrednio-
wieczna wykazywała niewyczerpaną wprost inwen-
cję w posługiwaniu się złotem jako tworzywem
dzieł. Zjawisko to miało tak szeroki zasięg, że na-
leży w nim widzieć symptom kultury i idei całej
epoki. Było przy tym złoto materiałem wykorzy-
stywanym niezwykle wszechstronnie i z tego punk-
tu widzenia żadne inne tworzywo nie odegrało
większej roli niż złoto.. Można by nawet powiedzieć,
że kamienie szlachetne, perły i emalie tak były
podporządkowane złotu, jak później, w sztuce ro-
mańskiej i gotyckiej, była podporządkowana rzeźba
architekturze.
Pytanie o sposób użycia złota jako materiału,
a następnie kwestię jego znaczenia jako symbolu
kultury wolno zaliczyć do głównych problemów ba-
dawczych w odniesieniu do sztuki tego czasu. Przy
pierwszym spojrzeniu na niektóre dzieła wczesno-
średniowiecznego złotnictwa może się wszakże wy-
dawać, że stanowią one barbarzyńskie, dalekie od
wszelkiej artystycznej sublimacji .nagromadzenie
drogocennych składników na małej przestrzeni
(il. 1). Ale jeśli tylko nieco dokładniej zastanowimy
się nad tym zjawiskiem, nasuwają się dwa pytania.
Po pierwsze: czym można wytłumaczyć to uderzają-
ce przeładowanie? Po drugie: czy w abstrakcyjnych
utworach ze złota i kamieni, których tyle spotykamy
we wczesnym średniowieczu, nie tkwi jakieś głębsze
znaczenie? A może jest to znaczenie, które objawia
zasady kształtowania formy i podstawy duchowe
sztuki, podobnie jak czynią to bardziej bezpośred-
nio, w sposób łatwiejszy do ustalenia, ówczesne
dzieła z przedstawieniami figuralnymi?
Zagadnienia te zostaną rozważone w niniejszym
szkicu na przykładach, które pochodzą z długiego
1 H. PIRENNE, Geburt des Abendlandes, Nijmegen
1941; Chr. DAWSON, Die Gestaltung des Abendlandes,
Koln 1950; — Ars Sacra, Kunst des friihen Mittelalters,
Miinchen 1950; — Werdendes Abendland an Rhein und
Ruhr, Essen 1956; — V. H. ELBERN, Das erste Jahr-
tausend, Kultur und Kunst im werdenden Abendland an
Rhein und Ruhr, t. I—II, Tafelband, Dusseldorf 1962—64.
195
MAGIA I WIARA W ZŁOTNICTWIE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA*
W ostatnich dziesięcioleciach dzieje i sztuka
wczesnego średniowiecza coraz silniej przyciągają
uwagę badaczy a także szerokich kręgów czytelni-
ków i odbiorców sztuki. W niektórych dziedzinach
studia nad tym okresem przyniosły wyniki pozwa-
lające — lepiej niż do niedawna — śledzić fascy-
nujące przemiany, w toku których z różnych skład-
ników — z cywilizacji późnoantycznej, z nowych
sił kulturowych wniesionych przez młode, dopiero
wstępujące w historię ludy, wreszcie z chrześci-
jaństwa — zaczęło się kształtować to wszystko co<
nazywamy „Zachodem”
Wśród zachowanych świadectw tego procesu,
który przebiegał przez całe pierwsze tysiąclecie
n. e., dzieła sztuki zajmują szczególnie ważne miej-
sce. Wobec ubóstwa źródeł pisanych z tego czasu,
umożliwiają one wgląd niekiedy bardzo dokładny
w zjawiska kultury, którym zawdzięczają swe po-
wstanie. Funkcja dzieła sztuki jako źródła histo-
rycznego jest dzisiaj powszechnie uznana i doce-
niona. Uważnemu obserwatorowi nasuwa się przede
wszystkim spostrzeżenie, że artystyczne świadectwa
przeszłości są na ogół bardzo rozmaite przede
wszystkim pod względem użytej przy ich wykona-
niu substancji. Poszczególne okresy historyczne po-
sługiwały się coraz to innymi środkami materialny-
mi, za pośrednictwem których poszukiwały wyrazu
artystycznego. I tak, np. sztuka rzymska, jakkolwiek
wydała rzemiosło artystyczne odznaczające się boga-
ctwem form i wszechstronnością wyrazu, największe
osiągnięcia zawdzięcza architekturze i wielkim for-
mom rzeźbiarskim.
Wczesne średniowiecze nie znało sztuki monu-
mentalnej. Dopiero romanizm przyniósł architektu-
rę, która opierała się na zwartym i jednolitym sy-
stemie założeń twórczych i która zadecydowała
o charakterze stylowym całej sztuki. W rzeźbie
nowe zjawiska zapoczątkowała sztuka ottońska.
Natomiast wielkość sztuki wczesnego, średniowiecza
* Artykuł niniejszy stanowi nieznacznie zmieniony
tekst odczytu wygłoszonego w Warszawie w dniu 29 paź-
dziernika 1975 r. na zaproszenie Instytutu Historii Sztuki
Uniwersytetu Warszawskiego i zorganizowanego wspólnie
z Oddziałem Warszawskim Stowarzyszenia Historyków
Sztuki.
wypowiedziała się w małych formach. Sztuka ta
poszukiwała wielkości niejako od wewnątrz. Po-
szukiwała wielkości w sferze znaczeń, a także ■—
w szlachetnych materiałach, którymi posługiwała się
z ogromnym upodobaniem. Sztuka wczesnośrednio-
wieczna wykazywała niewyczerpaną wprost inwen-
cję w posługiwaniu się złotem jako tworzywem
dzieł. Zjawisko to miało tak szeroki zasięg, że na-
leży w nim widzieć symptom kultury i idei całej
epoki. Było przy tym złoto materiałem wykorzy-
stywanym niezwykle wszechstronnie i z tego punk-
tu widzenia żadne inne tworzywo nie odegrało
większej roli niż złoto.. Można by nawet powiedzieć,
że kamienie szlachetne, perły i emalie tak były
podporządkowane złotu, jak później, w sztuce ro-
mańskiej i gotyckiej, była podporządkowana rzeźba
architekturze.
Pytanie o sposób użycia złota jako materiału,
a następnie kwestię jego znaczenia jako symbolu
kultury wolno zaliczyć do głównych problemów ba-
dawczych w odniesieniu do sztuki tego czasu. Przy
pierwszym spojrzeniu na niektóre dzieła wczesno-
średniowiecznego złotnictwa może się wszakże wy-
dawać, że stanowią one barbarzyńskie, dalekie od
wszelkiej artystycznej sublimacji .nagromadzenie
drogocennych składników na małej przestrzeni
(il. 1). Ale jeśli tylko nieco dokładniej zastanowimy
się nad tym zjawiskiem, nasuwają się dwa pytania.
Po pierwsze: czym można wytłumaczyć to uderzają-
ce przeładowanie? Po drugie: czy w abstrakcyjnych
utworach ze złota i kamieni, których tyle spotykamy
we wczesnym średniowieczu, nie tkwi jakieś głębsze
znaczenie? A może jest to znaczenie, które objawia
zasady kształtowania formy i podstawy duchowe
sztuki, podobnie jak czynią to bardziej bezpośred-
nio, w sposób łatwiejszy do ustalenia, ówczesne
dzieła z przedstawieniami figuralnymi?
Zagadnienia te zostaną rozważone w niniejszym
szkicu na przykładach, które pochodzą z długiego
1 H. PIRENNE, Geburt des Abendlandes, Nijmegen
1941; Chr. DAWSON, Die Gestaltung des Abendlandes,
Koln 1950; — Ars Sacra, Kunst des friihen Mittelalters,
Miinchen 1950; — Werdendes Abendland an Rhein und
Ruhr, Essen 1956; — V. H. ELBERN, Das erste Jahr-
tausend, Kultur und Kunst im werdenden Abendland an
Rhein und Ruhr, t. I—II, Tafelband, Dusseldorf 1962—64.
195