DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Świechowski, Zygmunt: Dwie Książki o Architekturze Roman̄skiej Europy Środkowowschodniej: Anez̆ka Merhautová, Romanische Kunst in Polen der Tschekoslovakei, Ungarn, Rumänien, Jugoslavien (Wyd. Artis) Praha 1974, ss. 98 + 200 tabl. + 23 tabl. barwn. Andrzej Tomaszewski, Romańskie kościoŁy z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier (PAN, Instytut Sztuki, Studia z Historii Sztuki, XIX) WrocŁaw 1974, ss. 424 + 139 rys. + 82 il. fot.
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0378
ZYGMUNT SWIECHOWSKI
DWIE KSIĄŻKI O ARCHITEKTURZE ROMAŃSKIEJ EUROPY ŚRODKOWOWSCHODNIEJ
Aneźka Merhautova, Romanische Kunst in Polen der Tschekoslouakei, Ungarn, Rumdnien, Ju-
goslauien (Wyd. Artis) Praha 1974, ss. 98 + 220 tabl. + 23 tabl. barwn.
Andrzej Tomaszewski, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech
i Węgier (PAN, Instytut Sztuki, Studia z Historii Sztuki, XIX) Wrocław 1974, ss. 424 + 139
rys. + 82 il. fot.
Dwie książki na temat sztuki romańskiej opubli-
kowane w 1974 r., autorstwa uczonej czeskiej i ba-
dacza polskiego, wykraczają swym zakresem poza
granice geopolityczne jednego kraju. Zamysł obu au-
torów był zbliżony, w obu wypadkach potraktowano
łącznie pomniki romańskie kilku krajów Europy
Środkowowschodniej, Polski, Czech, Węgier, a u Mer-
hautovej także Rumunii i Jugosławii. Są to pierwsze
tego rodzaju opracowania, a ich podjęcie jest symp-
tomem możliwości jakie otworzyło zakończenie sy-
stematycznej penetracji zabytków sztuki wczesno-
średniowiecznej tego obszaru. Od 1937 r. ukazały się
wyczerpujące opracowanie węgierskiej sztuki romań-
skiej Tibora Gerevicha, wzorowy katalog średnio-
wiecznej architektury Słowacji Vaclava Menela, pra-
ca Aneżki Merhautovej o podobnych założeniach dla
architektury czeskiej, Marijana Zadnikara dla Sło-
wenii, katalog budownictwa romańskiego w Polsce,
przygotowany przez piszącego te słowa oraz katalog
polskiej sztuki przedromańskiej i romańskiej Marii
Pietrusińskiej, jako uzupełnienie syntezy tego okresu
pióra Aleksandra Gieysztora, Michała Walickiego i
Jana Zachwatowicza ł.
Dzięki tym kompendiom badacz dzisiejszy jest w
o ileż korzystniejszej sytuacji aniżeli jego poprzednik
przed kilkunastu jeszcze laty. Z punktu dysponuje
zestawem uporządkowanych informacji, dla których
pozyskania dawniej trzeba było żmudnego studium
setek rozproszonych przyczynków i długoletniej autop-
sji w terenie.
Pierwszym pytaniem, jakie nasuwa się w stosunku
do obu książek jest kwestia zasadności łącznego opra-
cowania sztuki Słowian Zachodnich, Węgier i Wy-
1 T.GEREVICH, Magyaroszdg romdnkori emlekei, Buda-
pest 1938; — V. MENCL, Stredoueka architektura na Sloven-
sku, Praha—Preśov 1937; — A. MERHAUTOVA, Ranę stre-
doreka architektura v Cechdch, Praha 1971; — M. ZADNI-
brzeża Dalmatyńskiego. To co wspólne, co uzasadnia
takie propozycje, to identyczny status przedpola
sztuki zachodniej, gdzie spotyka się ona, a niekiedy
także i przenika, z obszarem przesyconym emana-
cjami sztuki Bizancjum. Zbliżona była data i warun-
ki historyczne powstania najważniejszych tworów
państwowych Europy Środkowowschodniej a po czę-
ści, chociaż zróżnicowany, stosunek do głównych po-
tencji świata średniowiecznego papiestwa i cesar-
stwa. Podobne procesy demograficzne i społeczne,
zbliżony potencjał gospodarczy mogły warunkować
także i pokrewieństwo przebiegu procesu artystycz-
nego. Tym niemniej podstawa geograficzna obu opra-
cowań wydaje się poniekąd dyskusyjna. Odcinek bał-
kański, uwzględniony w książce Merhautovej, odróż-
nia się zdecydowanie nieprzerwaną ciągłością miej-
scowej tradycji kultury antycznej i bezpośredniością
przerzutów sztuki włoskiej zachodniego wybrzeża
Adriatyku — rezultat zależności gospodarczej i poli-
tycznej od Wenecji. Czy nie należało jednak raczej
pomijając ten obszar rozciągnąć zakres obu opraco-
wań na wschodnie prowincje cesarstwa niemieckie-
go, ten zróżnicowany konglomerat wschodnich mar-
chii, przemieszanych z władztwami słowiańskich dy-
nastów? Niezliczone więzi łączą bowiem terytoria po-
łożone na wschód od Łaby i dorzecza Dunaju pomię-
dzy Ratyzboną a Pasawą i Bratysławą z sąsiadują-
cymi królestwami Piastów, Przemyślidów i Arpadów.
Potraktujmy jednak to pytanie jako postulat przy-
szłościowy. I tak koncepcja ramowa obu omawianych
tu prac stanowi wielki krok naprzód, odejście od nie-
naturalnej w założeniu zasady rozpatrywania sztuki
okresu wczesnośredniowiecznego w dzisiejszych gra-
KAR, Romańska Architektura na Slooenskem, Lj ubijana
1959; — Z. SWIECHOWSKI, Budownictwo romańskie w Pol-
sce, Wrocław 1963; — Sztuka polska przedromańska i romań-
ska do schyłku XIII w., Warszawa 1971.
362
DWIE KSIĄŻKI O ARCHITEKTURZE ROMAŃSKIEJ EUROPY ŚRODKOWOWSCHODNIEJ
Aneźka Merhautova, Romanische Kunst in Polen der Tschekoslouakei, Ungarn, Rumdnien, Ju-
goslauien (Wyd. Artis) Praha 1974, ss. 98 + 220 tabl. + 23 tabl. barwn.
Andrzej Tomaszewski, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech
i Węgier (PAN, Instytut Sztuki, Studia z Historii Sztuki, XIX) Wrocław 1974, ss. 424 + 139
rys. + 82 il. fot.
Dwie książki na temat sztuki romańskiej opubli-
kowane w 1974 r., autorstwa uczonej czeskiej i ba-
dacza polskiego, wykraczają swym zakresem poza
granice geopolityczne jednego kraju. Zamysł obu au-
torów był zbliżony, w obu wypadkach potraktowano
łącznie pomniki romańskie kilku krajów Europy
Środkowowschodniej, Polski, Czech, Węgier, a u Mer-
hautovej także Rumunii i Jugosławii. Są to pierwsze
tego rodzaju opracowania, a ich podjęcie jest symp-
tomem możliwości jakie otworzyło zakończenie sy-
stematycznej penetracji zabytków sztuki wczesno-
średniowiecznej tego obszaru. Od 1937 r. ukazały się
wyczerpujące opracowanie węgierskiej sztuki romań-
skiej Tibora Gerevicha, wzorowy katalog średnio-
wiecznej architektury Słowacji Vaclava Menela, pra-
ca Aneżki Merhautovej o podobnych założeniach dla
architektury czeskiej, Marijana Zadnikara dla Sło-
wenii, katalog budownictwa romańskiego w Polsce,
przygotowany przez piszącego te słowa oraz katalog
polskiej sztuki przedromańskiej i romańskiej Marii
Pietrusińskiej, jako uzupełnienie syntezy tego okresu
pióra Aleksandra Gieysztora, Michała Walickiego i
Jana Zachwatowicza ł.
Dzięki tym kompendiom badacz dzisiejszy jest w
o ileż korzystniejszej sytuacji aniżeli jego poprzednik
przed kilkunastu jeszcze laty. Z punktu dysponuje
zestawem uporządkowanych informacji, dla których
pozyskania dawniej trzeba było żmudnego studium
setek rozproszonych przyczynków i długoletniej autop-
sji w terenie.
Pierwszym pytaniem, jakie nasuwa się w stosunku
do obu książek jest kwestia zasadności łącznego opra-
cowania sztuki Słowian Zachodnich, Węgier i Wy-
1 T.GEREVICH, Magyaroszdg romdnkori emlekei, Buda-
pest 1938; — V. MENCL, Stredoueka architektura na Sloven-
sku, Praha—Preśov 1937; — A. MERHAUTOVA, Ranę stre-
doreka architektura v Cechdch, Praha 1971; — M. ZADNI-
brzeża Dalmatyńskiego. To co wspólne, co uzasadnia
takie propozycje, to identyczny status przedpola
sztuki zachodniej, gdzie spotyka się ona, a niekiedy
także i przenika, z obszarem przesyconym emana-
cjami sztuki Bizancjum. Zbliżona była data i warun-
ki historyczne powstania najważniejszych tworów
państwowych Europy Środkowowschodniej a po czę-
ści, chociaż zróżnicowany, stosunek do głównych po-
tencji świata średniowiecznego papiestwa i cesar-
stwa. Podobne procesy demograficzne i społeczne,
zbliżony potencjał gospodarczy mogły warunkować
także i pokrewieństwo przebiegu procesu artystycz-
nego. Tym niemniej podstawa geograficzna obu opra-
cowań wydaje się poniekąd dyskusyjna. Odcinek bał-
kański, uwzględniony w książce Merhautovej, odróż-
nia się zdecydowanie nieprzerwaną ciągłością miej-
scowej tradycji kultury antycznej i bezpośredniością
przerzutów sztuki włoskiej zachodniego wybrzeża
Adriatyku — rezultat zależności gospodarczej i poli-
tycznej od Wenecji. Czy nie należało jednak raczej
pomijając ten obszar rozciągnąć zakres obu opraco-
wań na wschodnie prowincje cesarstwa niemieckie-
go, ten zróżnicowany konglomerat wschodnich mar-
chii, przemieszanych z władztwami słowiańskich dy-
nastów? Niezliczone więzi łączą bowiem terytoria po-
łożone na wschód od Łaby i dorzecza Dunaju pomię-
dzy Ratyzboną a Pasawą i Bratysławą z sąsiadują-
cymi królestwami Piastów, Przemyślidów i Arpadów.
Potraktujmy jednak to pytanie jako postulat przy-
szłościowy. I tak koncepcja ramowa obu omawianych
tu prac stanowi wielki krok naprzód, odejście od nie-
naturalnej w założeniu zasady rozpatrywania sztuki
okresu wczesnośredniowiecznego w dzisiejszych gra-
KAR, Romańska Architektura na Slooenskem, Lj ubijana
1959; — Z. SWIECHOWSKI, Budownictwo romańskie w Pol-
sce, Wrocław 1963; — Sztuka polska przedromańska i romań-
ska do schyłku XIII w., Warszawa 1971.
362