DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Rożek, Michał: Barokowa Podmiejska Rezydencja Krakowskiego Patrycjuska
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0307
MICHAŁ ROŻEK
BAROKOWA PODMIEJSKA REZYDENCJA
KRAKOWSKIEGO PATRYCJUSZA
Utrata znacznego dziedzictwa kulturalnego w wy-
niku kataklizmów dziejowych, bezpowrotne przy tym
zaprzepaszczenie wielu dzieł sztuki, skłaniało od daw-
na do zajęcia się badaniem polskiego dorobku artys-
tycznego na podstawie zachowanych, nieraz bardzo
skąpych źródeł rękopiśmiennych. Tylko takie badania
w powiązaniu z istniejącymi zabytkami mogą dać peł-
ny obraz polskiej kultury artystycznej \
O ile na ogół dobrze znane są zamki magnackie
czy szlacheckie dworki, o tyle nie ustępujące im w
splendorze rezydencje mieszczańskie są nie zauwa-
żalne, tym bardziej, że w przeważającej mierze uległy
zagładzie. W świetle tym szczególnego znaczenia na-
biera odnalezienie precyzyjnego opisu podmiejskiego
pałacyku krakowskiego patrycjusza z 2. połowy XVII
stulecia, dającego nam doskonałe wyobrażenie o me-
cenacie mieszczańskim w dobie baroku. Jak bowiem
powszechnie wiadomo badania nad mecenatem miesz-
czańskim w przedrozbiorowej Polsce, w przeciwień-
stwie do daleko posuniętych studiów nad mecenatem
królewskim czy magnackim, są dopiero na etapie in
statu nascendi 1 2.
Rezydencja stanowiąca przedmiot niniejszych roz-
ważań należała do bogatego krakowskiego mieszcza-
nina, znanego aptekarza, rajcy Jana Pernusa. Położo-
na poza murami miejskimi, nie opodal bramy Flo-
riańskiej na Kleparzu, zbudowana została najpewniej
po najeżdzie szwedzkim, a przed r. 1678, kiedy zmarł
Pernus3. Zajmowała teren pomiędzy dzisiejszymi uli-
1 Znakomicie funkcję i znaczenie inwentarzy czy testa-
mentów dla poznania polskiej kultury artystycznej uwy-
puklił w swych studiach prof. dr W. Tomkiewicz, m.in.
por. W. TOMKIEWICZ, Z dziejów polskiego mecenatu ar-
tystycznego w wieku XVII, Wrocław 1952.
2 Przebadanie mecenatu mieszczańskiego postulował on-
giś S. ŁEMPICKI, Mecenat kulturalny w Polsce (Problem
i postulaty), Kraków 1928, s. 30 (nadb. ze Studiów Staropol-
skich. Księga ku czci Aleksandra Brucknera); — tenże,
Opiekunowie kultury w Polsce, Lwów 1938, s. 37—38; — J.
DERESIEWICZ, W sprawie mecenatu miejskiego, „Biul.
Hist. Sztuki” XX, 1958, nr 1, s. 102—103. Ostatnio mecenat
gdańszczan omówił L. KRZYŻANOWSKI, Rozwój nowożyt-
nego mecenatu mieszczańskiego w Gdańsku w XVI w., [w:]
Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972, s. 185—192; — M. RO-
ŻEK, Mecenat artystyczny mieszczaństwa krakowskiego w
XVII w. (w druku). O kulturze materialnej mieszczaństwa,
por.: M. BARTKIEWICZ, Odzież i wnętrza domów miesz-
czańskich w Polsce w drugiej połowie XVI i w XVII wieku,
cami Basztową, Pawią, Zaciszem i Kurnikami4. Ukry-
ta w ogrodzie, otoczona murem, stanowiła podmiej-
ską willę służącą do rekreacji, gromadzącą galerię
dzieł sztuki zebraną przez właściciela. Reprezentowa-
ła klasyczny przykład barokowego murowanego, pod-
piwniczonego, parterowego, siedmioosiowego dworu z
facjatą, pozbawionego narożnych alkierzy, z głównym
wejściem poprzedzonym schodami. Wzniesiona została
na rzucie prostokąta o układzie symetrycznym, dwu-
trąktowym, z sześcioma pomieszczeniami na parterze
(sień, izba stołowa i cztery pokoje) i dużą salą z we-
wnętrznym alkierzykiem na piętrze 5. Wszystkie poka-
je połączone były amfiladowo. Okratowane okna z
okiennicami z tarcic ujmowały ozdobne opaski ka-
mienne. Całość nakrywał łamany dach pokryty gon-
tem.
W tych pomieszczeniach znajdowała się galeria
obrazów. Na parterze w sieni wisiało 11 obrazów wy-
obrażających m.in. martwe natury, Dawida z głową
Goliata, Wojnę, konterfekt jakiegoś Niemca, Damę z
Kupidynem i pejzaż z okrętami tonącymi na wzbu-
rzonym morzu, konterfekt dam bijących się o pludry
kawalera swego oraz obraz na płótnie w ramach, na
którym konterfekt Niemca ze sklenicą, tabak przed
nim, a nadto 4 sztychy ’. Na prawo był pokój, do któ-
rego wiódł kamienny portal, podobnie jak do pozo-
stałych. Strop miał malowany, przedstawiający kon-
terfekt króla [Jana] Kazimierza na wojnie pod Be-
resteczkiem z Kozakami i Tatarami. Przy ścianie stał
Wrocław—Warszawa ... 1974 (tu podstawowa literatura przed-
miotu).
3 Analizę architektoniczną pałacyku oraz opis wnętrz
omówiono na podstawie: Inventarium horti et structurarum
atque aedificiorum in circumferentia ipsius existentium in
praesentia dicti nobilis Francisci Pernus atque honorati Ca-
simiri Mrukovic Praetorii Cracoviensis capitanei, przecho-
wywanego w Archiwum Państwowym m. Krakowa i Woje-
wództwa Krakowskiego (dalej cyt. APKr) — Advocatalia
Cracoviensia 258, s. 152—165.
4 S. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa z roku
1785, „Roczn. Krak.” IX, 1907, s. 166.
5 Alkierzem nazywano w XVI i XVII w. izdebkę, letnie
pomieszczenie na poddaszu, lub nieduży ustronny pokoik,
por.: S. B. LINDE, Słownik języka polskiego, t. I, Lwów
1854, s. 13; Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I, Wrocław-
—Warszawa ... 1966, s. 147.
6 APKr — Advocatalia Cracoyiensia 258, s. 153—154.
291
BAROKOWA PODMIEJSKA REZYDENCJA
KRAKOWSKIEGO PATRYCJUSZA
Utrata znacznego dziedzictwa kulturalnego w wy-
niku kataklizmów dziejowych, bezpowrotne przy tym
zaprzepaszczenie wielu dzieł sztuki, skłaniało od daw-
na do zajęcia się badaniem polskiego dorobku artys-
tycznego na podstawie zachowanych, nieraz bardzo
skąpych źródeł rękopiśmiennych. Tylko takie badania
w powiązaniu z istniejącymi zabytkami mogą dać peł-
ny obraz polskiej kultury artystycznej \
O ile na ogół dobrze znane są zamki magnackie
czy szlacheckie dworki, o tyle nie ustępujące im w
splendorze rezydencje mieszczańskie są nie zauwa-
żalne, tym bardziej, że w przeważającej mierze uległy
zagładzie. W świetle tym szczególnego znaczenia na-
biera odnalezienie precyzyjnego opisu podmiejskiego
pałacyku krakowskiego patrycjusza z 2. połowy XVII
stulecia, dającego nam doskonałe wyobrażenie o me-
cenacie mieszczańskim w dobie baroku. Jak bowiem
powszechnie wiadomo badania nad mecenatem miesz-
czańskim w przedrozbiorowej Polsce, w przeciwień-
stwie do daleko posuniętych studiów nad mecenatem
królewskim czy magnackim, są dopiero na etapie in
statu nascendi 1 2.
Rezydencja stanowiąca przedmiot niniejszych roz-
ważań należała do bogatego krakowskiego mieszcza-
nina, znanego aptekarza, rajcy Jana Pernusa. Położo-
na poza murami miejskimi, nie opodal bramy Flo-
riańskiej na Kleparzu, zbudowana została najpewniej
po najeżdzie szwedzkim, a przed r. 1678, kiedy zmarł
Pernus3. Zajmowała teren pomiędzy dzisiejszymi uli-
1 Znakomicie funkcję i znaczenie inwentarzy czy testa-
mentów dla poznania polskiej kultury artystycznej uwy-
puklił w swych studiach prof. dr W. Tomkiewicz, m.in.
por. W. TOMKIEWICZ, Z dziejów polskiego mecenatu ar-
tystycznego w wieku XVII, Wrocław 1952.
2 Przebadanie mecenatu mieszczańskiego postulował on-
giś S. ŁEMPICKI, Mecenat kulturalny w Polsce (Problem
i postulaty), Kraków 1928, s. 30 (nadb. ze Studiów Staropol-
skich. Księga ku czci Aleksandra Brucknera); — tenże,
Opiekunowie kultury w Polsce, Lwów 1938, s. 37—38; — J.
DERESIEWICZ, W sprawie mecenatu miejskiego, „Biul.
Hist. Sztuki” XX, 1958, nr 1, s. 102—103. Ostatnio mecenat
gdańszczan omówił L. KRZYŻANOWSKI, Rozwój nowożyt-
nego mecenatu mieszczańskiego w Gdańsku w XVI w., [w:]
Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972, s. 185—192; — M. RO-
ŻEK, Mecenat artystyczny mieszczaństwa krakowskiego w
XVII w. (w druku). O kulturze materialnej mieszczaństwa,
por.: M. BARTKIEWICZ, Odzież i wnętrza domów miesz-
czańskich w Polsce w drugiej połowie XVI i w XVII wieku,
cami Basztową, Pawią, Zaciszem i Kurnikami4. Ukry-
ta w ogrodzie, otoczona murem, stanowiła podmiej-
ską willę służącą do rekreacji, gromadzącą galerię
dzieł sztuki zebraną przez właściciela. Reprezentowa-
ła klasyczny przykład barokowego murowanego, pod-
piwniczonego, parterowego, siedmioosiowego dworu z
facjatą, pozbawionego narożnych alkierzy, z głównym
wejściem poprzedzonym schodami. Wzniesiona została
na rzucie prostokąta o układzie symetrycznym, dwu-
trąktowym, z sześcioma pomieszczeniami na parterze
(sień, izba stołowa i cztery pokoje) i dużą salą z we-
wnętrznym alkierzykiem na piętrze 5. Wszystkie poka-
je połączone były amfiladowo. Okratowane okna z
okiennicami z tarcic ujmowały ozdobne opaski ka-
mienne. Całość nakrywał łamany dach pokryty gon-
tem.
W tych pomieszczeniach znajdowała się galeria
obrazów. Na parterze w sieni wisiało 11 obrazów wy-
obrażających m.in. martwe natury, Dawida z głową
Goliata, Wojnę, konterfekt jakiegoś Niemca, Damę z
Kupidynem i pejzaż z okrętami tonącymi na wzbu-
rzonym morzu, konterfekt dam bijących się o pludry
kawalera swego oraz obraz na płótnie w ramach, na
którym konterfekt Niemca ze sklenicą, tabak przed
nim, a nadto 4 sztychy ’. Na prawo był pokój, do któ-
rego wiódł kamienny portal, podobnie jak do pozo-
stałych. Strop miał malowany, przedstawiający kon-
terfekt króla [Jana] Kazimierza na wojnie pod Be-
resteczkiem z Kozakami i Tatarami. Przy ścianie stał
Wrocław—Warszawa ... 1974 (tu podstawowa literatura przed-
miotu).
3 Analizę architektoniczną pałacyku oraz opis wnętrz
omówiono na podstawie: Inventarium horti et structurarum
atque aedificiorum in circumferentia ipsius existentium in
praesentia dicti nobilis Francisci Pernus atque honorati Ca-
simiri Mrukovic Praetorii Cracoviensis capitanei, przecho-
wywanego w Archiwum Państwowym m. Krakowa i Woje-
wództwa Krakowskiego (dalej cyt. APKr) — Advocatalia
Cracoviensia 258, s. 152—165.
4 S. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa z roku
1785, „Roczn. Krak.” IX, 1907, s. 166.
5 Alkierzem nazywano w XVI i XVII w. izdebkę, letnie
pomieszczenie na poddaszu, lub nieduży ustronny pokoik,
por.: S. B. LINDE, Słownik języka polskiego, t. I, Lwów
1854, s. 13; Słownik polszczyzny XVI wieku, t. I, Wrocław-
—Warszawa ... 1966, s. 147.
6 APKr — Advocatalia Cracoyiensia 258, s. 153—154.
291