DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Potępa, StanisŁaw: "Rabacja 1846 R." Jana Lorenowciza
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0136
STANISŁAW POTĘPA
„RABACJA 1846 RA JANA LORENOWICZA
W 1945 r. przejęty został z pałacu Sanguszków
w Gumniskach pod Tarnowem do ówczesnej skład-
nicy zbiorów podworskich, przekształconej później w
Muzeum w Tarnowie, obraz olejny na płótnie o
wym. 112,5X152,5 cm, sygnowany: Jan Lorenowicz /
1851Już wstępny ogląd tego dzieła narzucał sko-
jarzenia jego tematyki z wypadkami jakie rozegra-
ły się w 1846 r. w Galicji, znanymi pod nazwą Ra-
bacji. Po bliższej analizie Marian Tyrowicz ustalił,
że na obrazie tym przedstawiona jest scena Rozbicia
oddziału Wiesiołowskich w Lisiej Górze1 2 (il. 1).
Przy dokładnych jednak badaniach okazało się,
że obraz posiada bardziej skomplikowaną ikonogra-
fię. Centralne sceny obrazu rozgrywają się na stoku
niewielkiego wzgórza, po lewej od niego widoczny
jest rozbity dwór, po prawej wijąca się wśród pa-
górków droga. Główną postacią dzieła jest usytuo-
wany niemal po jego środku mężczyzna, ubrany w
szamerowaną kurtkę, owinięty w płaszcz, trzymają-
cy w lewej ręce skrawek papieru, prawą wskazują-
cy na widoczną w tle panoramę miasta. Wokół tej
postaci rozgrywają się sceny, będące obrazem nie-
nawiści, żądzy mordu i rabunku. Poniżej opisanego
mężczyzny stoi chłop z siekierą w jednej i z butelką
w drugiej ręce, u jego stóp leży mężczyzna, na któ-
rego pada omdlała kobieta podtrzymywana przez
drugą. Na pierwszym planie po lewej parobek usi-
łuje sprzedać wzbraniającemu się Żydowi zegarek,
obok inny chłop rabuje z rozwalonej skrzyni, przy
której leży zamordowany mężczyzna. Na szczycie
wzniesienia grupa chłopów morduje dwóch „surdu-
towych”, obok nich jeźdźcy na koniach wskazujący
rękami kierunki dalszych napadów. Wzgórze po pra-
wej stronie omija droga, na której leżą rozbite sa-
nie; w głębi zaś podąża w kierunku widocznego w
tle miasta pochód furmanek i pieszych; na furman-
kach powiązane i zmasakrowane postacie, wśród po-
chodu widoczny austriacki kawalerzysta z uniesio-
ną do góry szablą.
Rozpoznanie panoramy miasta jako Tarnowa nie
przedstawia trudności dzięki charakterystycznym ak-
centom wież katedry i ratusza. Ich układ wskazuje
na ujęcie od strony północnej, co pozwala na umiej-
scowienie akcji obrazu. Mapa opracowana przez Cze-
1 Muzeum w Tarnowie, nr inw. 1-58 (MT-AH/M/58).
2 M. TYROWICZ, Prawda i mit w biografii Juliana Ma-
cieja Goslara 1820—1852, Warszawa 1972, s. 134.
sława Wycecha3 znakująca miejsca chłopskich najść
na dwory i większe wypadki w 1846 r. (il. 2) do-
puszcza jedynie trzy leżące na północ od Tarnowa
miejscowości: Lisią Górę, Lulkową i Chorążec. Je-
żeli pominąć Łukową, gdzie nie rozegrały się żadne
większe wydarzenia i zbyt odległy od Tarnowa Cho-
rążec, pozostaje Lisia Góra jako miejsce najbardziej
odpowiadające wypadkom przedstawionym na oma-
wianym obrazie. Lisia Góra odpowiada tutaj zarów-
no geograficznie (10 km na półn.-wsch. od Tarnowa),
jak i historycznie (tutaj rozegrały się głośne i sze-
roko znane wydarzenia nieszczęsnego powstania
1846 r.). Jednakże szeroko rozbudowane sceny roz-
bicia dworu, sceny mordów i rabunku przedstawio-
ne, wręcz wyeksponowane w obrazie Lorenowicza
nie mają żadnego uzasadnienia w świetle źródeł,
gdyż w rzeczywistości działo się w tym czasie w Li-
siej Górize zupełnie co innego. Jedynie marginalna
w obrazie scena konduktu wiezionych do Tarnowa
powstańców odpowiada prawdzie historycznej zna-
nej z przekazów źródłowych. Powstało stąd wiele
wątpliwości czy umiejscowienie akcji obrazu w Li-
siej Górze jest prawidłowe, mimo braku innych mo-
żliwości. Dopiero przyjęcie tezy, że obraz ten nie
jest wyłącznie opisem autentycznych wydarzeń his-
torycznych, lecz dpwolną konstrukcją ideową opisu-
jącą 1846 r. w Galicji, umiejscowioną w Lisiej Gó-
rze, pozwoliło na prawidłowe rozwiązanie tej zagad-
ki ikonograficznej. Zawartość ideowa tego obrazu,
interesująca z wielu względów, warta jest szczegó-
łowego opracowania.
Aby móc przeprowadzić szczegółową analizę tego
dzieła pod tym właśnie kątem, niezbędne jest poda-
nie tła wydarzeń 1846 r. w Galicji i opisu faktów, ja-
kie miały miejsce w Lisiej Górze w lutym tegoż ro-
ku. Konspiracja demokratyczna przygotowywała po-
wstanie w Galicji od początku 1845 r. Spisek opie-
rał się na szlachcie i oficjalistach. Organizowali go
Teofil Wiśniowski (1806—47) i Franciszek Wiesiołow-
ski (1814—67) przy intensywnym udziale Edwarda
Dembowskiego (1822—46). W 1845 r. dotknęły Gali-
cję diWie wielkie klęski żywiołowe — w kwietniu
olbrzymi wylew Wisły i jej dopływów, w sierpniu
drugi, a wreszcie powszechna europejska zaraza
8 Rok. 1846 w Galicji, Materiały źródłowe zebrali i opra-
cowali J. SIERADZKI, C. WYCECH, Warszawa 1958.
126
„RABACJA 1846 RA JANA LORENOWICZA
W 1945 r. przejęty został z pałacu Sanguszków
w Gumniskach pod Tarnowem do ówczesnej skład-
nicy zbiorów podworskich, przekształconej później w
Muzeum w Tarnowie, obraz olejny na płótnie o
wym. 112,5X152,5 cm, sygnowany: Jan Lorenowicz /
1851Już wstępny ogląd tego dzieła narzucał sko-
jarzenia jego tematyki z wypadkami jakie rozegra-
ły się w 1846 r. w Galicji, znanymi pod nazwą Ra-
bacji. Po bliższej analizie Marian Tyrowicz ustalił,
że na obrazie tym przedstawiona jest scena Rozbicia
oddziału Wiesiołowskich w Lisiej Górze1 2 (il. 1).
Przy dokładnych jednak badaniach okazało się,
że obraz posiada bardziej skomplikowaną ikonogra-
fię. Centralne sceny obrazu rozgrywają się na stoku
niewielkiego wzgórza, po lewej od niego widoczny
jest rozbity dwór, po prawej wijąca się wśród pa-
górków droga. Główną postacią dzieła jest usytuo-
wany niemal po jego środku mężczyzna, ubrany w
szamerowaną kurtkę, owinięty w płaszcz, trzymają-
cy w lewej ręce skrawek papieru, prawą wskazują-
cy na widoczną w tle panoramę miasta. Wokół tej
postaci rozgrywają się sceny, będące obrazem nie-
nawiści, żądzy mordu i rabunku. Poniżej opisanego
mężczyzny stoi chłop z siekierą w jednej i z butelką
w drugiej ręce, u jego stóp leży mężczyzna, na któ-
rego pada omdlała kobieta podtrzymywana przez
drugą. Na pierwszym planie po lewej parobek usi-
łuje sprzedać wzbraniającemu się Żydowi zegarek,
obok inny chłop rabuje z rozwalonej skrzyni, przy
której leży zamordowany mężczyzna. Na szczycie
wzniesienia grupa chłopów morduje dwóch „surdu-
towych”, obok nich jeźdźcy na koniach wskazujący
rękami kierunki dalszych napadów. Wzgórze po pra-
wej stronie omija droga, na której leżą rozbite sa-
nie; w głębi zaś podąża w kierunku widocznego w
tle miasta pochód furmanek i pieszych; na furman-
kach powiązane i zmasakrowane postacie, wśród po-
chodu widoczny austriacki kawalerzysta z uniesio-
ną do góry szablą.
Rozpoznanie panoramy miasta jako Tarnowa nie
przedstawia trudności dzięki charakterystycznym ak-
centom wież katedry i ratusza. Ich układ wskazuje
na ujęcie od strony północnej, co pozwala na umiej-
scowienie akcji obrazu. Mapa opracowana przez Cze-
1 Muzeum w Tarnowie, nr inw. 1-58 (MT-AH/M/58).
2 M. TYROWICZ, Prawda i mit w biografii Juliana Ma-
cieja Goslara 1820—1852, Warszawa 1972, s. 134.
sława Wycecha3 znakująca miejsca chłopskich najść
na dwory i większe wypadki w 1846 r. (il. 2) do-
puszcza jedynie trzy leżące na północ od Tarnowa
miejscowości: Lisią Górę, Lulkową i Chorążec. Je-
żeli pominąć Łukową, gdzie nie rozegrały się żadne
większe wydarzenia i zbyt odległy od Tarnowa Cho-
rążec, pozostaje Lisia Góra jako miejsce najbardziej
odpowiadające wypadkom przedstawionym na oma-
wianym obrazie. Lisia Góra odpowiada tutaj zarów-
no geograficznie (10 km na półn.-wsch. od Tarnowa),
jak i historycznie (tutaj rozegrały się głośne i sze-
roko znane wydarzenia nieszczęsnego powstania
1846 r.). Jednakże szeroko rozbudowane sceny roz-
bicia dworu, sceny mordów i rabunku przedstawio-
ne, wręcz wyeksponowane w obrazie Lorenowicza
nie mają żadnego uzasadnienia w świetle źródeł,
gdyż w rzeczywistości działo się w tym czasie w Li-
siej Górize zupełnie co innego. Jedynie marginalna
w obrazie scena konduktu wiezionych do Tarnowa
powstańców odpowiada prawdzie historycznej zna-
nej z przekazów źródłowych. Powstało stąd wiele
wątpliwości czy umiejscowienie akcji obrazu w Li-
siej Górze jest prawidłowe, mimo braku innych mo-
żliwości. Dopiero przyjęcie tezy, że obraz ten nie
jest wyłącznie opisem autentycznych wydarzeń his-
torycznych, lecz dpwolną konstrukcją ideową opisu-
jącą 1846 r. w Galicji, umiejscowioną w Lisiej Gó-
rze, pozwoliło na prawidłowe rozwiązanie tej zagad-
ki ikonograficznej. Zawartość ideowa tego obrazu,
interesująca z wielu względów, warta jest szczegó-
łowego opracowania.
Aby móc przeprowadzić szczegółową analizę tego
dzieła pod tym właśnie kątem, niezbędne jest poda-
nie tła wydarzeń 1846 r. w Galicji i opisu faktów, ja-
kie miały miejsce w Lisiej Górze w lutym tegoż ro-
ku. Konspiracja demokratyczna przygotowywała po-
wstanie w Galicji od początku 1845 r. Spisek opie-
rał się na szlachcie i oficjalistach. Organizowali go
Teofil Wiśniowski (1806—47) i Franciszek Wiesiołow-
ski (1814—67) przy intensywnym udziale Edwarda
Dembowskiego (1822—46). W 1845 r. dotknęły Gali-
cję diWie wielkie klęski żywiołowe — w kwietniu
olbrzymi wylew Wisły i jej dopływów, w sierpniu
drugi, a wreszcie powszechna europejska zaraza
8 Rok. 1846 w Galicji, Materiały źródłowe zebrali i opra-
cowali J. SIERADZKI, C. WYCECH, Warszawa 1958.
126