Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (38.1976)

JACEK GAJEWSKI

KOŚCIÓŁ I KLASZTOR KAMEDUŁÓW NA BIELANACH POD KRAKOWEM W ŚWIETLE
MATERIAŁÓW ARCHIWALNYCH *
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Warszawskiego SHS
w dniu 6 czerwca 1973 r.)

Zespół klasztorny kamedułów z
kościołem pw. Wniebowzięcia NMP
na Bielanach pod Krakowem od
dawna budził zainteresowanie ba-
daczy i kilkakrotnie był przedmio-
tem mniej lub bardziej szczegóło-
wych opracowań. Klasztorem bie-
lańskim zajmowali się kolejno m.
in. Ludwik Zarewicz, Stanisław
Tomkowicz, a ostatnio Adam Mał-
kiewicz i Wojciech Kret. Badania
w archiwum klasztornym przepro-
wadził jedynie Ludwik Zarewicz,
jednakże badacz ten nie wykorzy-
stał w pełni zasobów archiwum bie-
lańskiego. Po drugiej wojnie świa-
towej archiwum uważane było za
zniszczone.
Umożliwienie przeprowadzenia
poszukiwań w archiwum klasztoru
kamedułów na Bielanach pod Kra-
kowem doprowadziło do odnalezie-
nia dużego zespołu materiałów ar-
chiwalnych odnoszących się do fa-
bryki eremu bielańskiego w o-
kresie od początku fundacji do dwu-
dziestolecia międzywojennego. Na
materiały bielańskie dotyczące
spraw sztuki składają się głównie
rachunki wypłat za prowadzone
prace oraz umowy z artystami i
rzemieślnikami, przy czym tylko z
XVII w. pochodzi 66 umów. Ujaw-
niły one niebagatelną liczbę dwu-
stu dwudziestu pięciu wymienio-
nych z imienia i nazwiska, bądź
tylko z imienia, artystów i rze-
mieślników zatrudnionych od 1610 r.
przez podkrakowski konwent ka-
medułów przy pracach ‘budowla-
nych, w związku z realizacją wy-
stroju i wyposażenia oraz przy in-
nych pracach na terenie wzgórza
klasztornego. Podkreślić należy, że

* Niniejszy tekst, powstały w opar-
ciu o pracę magisterską napisaną w
1972 r. w Instytucie Historii Sztuki UW
pod kierunkiem doc. dr M. Karpowicza,
jest z konieczności zwięzłą i znacznie
ograniczoną zarówno tematycznie, jak
i pod względem zawartości danych fak-
tograficznych informacją o przebiegu
prac w klasztorze kamedułów na Biela-
nach pod Krakowem. Autor przygoto-
wuje na ten temat osobną publikację
źródłową.

duża ilość z owych dwustu dwu-
dziestu pięciu artystów i rzemieśl-
ników była dotychczas nieznana hi-
storii sztuki. W przypadku kilku ar-
tystów, w oparciu o bielańskie ar-
chiwalia, ustalono lub przesunięto
daty ich pobytu na terenie Krako-
wa czy nawet Polski, jak miało to
miejsce w wypadku Śpezzy czy Sa-
li, oraz w znacznym stopniu uzu-
pełniono inne dane biograficzne.
Budowa pierwszego polskiego e-
remu kamedułów na Bielanach pod
Krakowem z fundacji marszałka w.
koronnego Mikołaja Wolskiego roz-
poczęła się w 1605 r. Przez pięć lat,
do 1610 r., trwała budowa eremito-
rium składającego się z dwudziestu
pustelni. 4 maja 1609 r. nuncjusz
papieski Franciszek Simoneta po-
święcił miejsce pod budowę kościo-
ła. Prace, pod kierunkiem niezna-
nego architekta, trwały do jesieni
1617 r., po czym nastąpiła krótka
przerwa spowodowana katastrofą
budowlaną. Budowę podjęto w po-
czątku 1618 r. pod kierunkiem An-
drzeja Spezzy i według jego pro-
jektu. W tym czasie, to jest w la-
tach dwudziestych, prowadzono
również prace przy plantowaniu
wzgórza klasztornego, wytyczano
drogi, wznoszono zabudowania go-
spodarcze i mieszkalne wokół dzie-
dzińców: zachodniego, północnego i
południowego. Wybudowane zostały
mury okalające zabudowania klasz-
torne oraz mur zewnętrzny (klau-
zury) otaczający klasztor i ogrody
warzywno-owocowe, które od pd.
wsch. ze względu na warunki to-
pograficzne założono na specjalnie
wybudowanych tarasach. W tym
też czasie, niewątpliwie według
projektu Andrzeja Spezzy, wykona-
ne zostaje dojście do budynku fur-
ty klasztornej z wykorzystaniem
szeregu efektów perspektywicznych.
Ze Spezzą również związać należy
ostateczne, regularne ukształtowa-
nie zabudowy wzgórza z rozplano-
waniem wszystkich dziedzińców
klasztornych i usytuowanych wokół
nich zabudowań oraz wytyczenie
dróg wewnątrz klasztoru. Przy tych
pracach, o których przebiegu in-
formują szczegółowo zachowane
źródła, byli zatrudnieni m.in. ar-

chitekci, wspomniany Andrzej
Sipezza oraz nieznani dotychczas
a wymienieni jedynie z imienia Jan
i Jakub, obaj może również Włosi;
liczni kamieniarze, wśród których
najwięcej robót zakontraktował i
wykonał warsztat kierowany przez
kamieniarza Tomasza Mrożka, ka-
mieniarz Jakub Materni czy jeden
z pierwszych na większą skalę
eksploatatorów dębnickich łomów
czarnego marmuru i ich dzierżaw-
ca Bartłomiej Stopanna. Zatrudnie-
ni byli liczni budowniczowie, z któ-
rych wymienić można nieznanego
Włocha Jana Marię Spinellego, ce-
glarze, cieśle, stolarze, tokarze —
często wraz z pomocnikami wzmian-
kowanymi w rachunkach wypłat.
W początku lat dwudziestych u-
kończono budowę korpusu nawowe-
go kościoła. W tym też czasie roz-
poczynają się prace przy wystroju
i wyposażeniu wnętrza. Rachunki
podają imienne wypłaty za pracę
przy wykonaniu wystroju nawy o-
raz za pracę przy wykonaniu wy-
stroju i wyposażenia zakrystii. Wy-
mienieni są m.in. sztukatorzy Do-
minik i Hieronim, stolarz Sabura,
identyczny zapewne ze stolarzem
krakowskim Janem Szaburą, pra-
cującym w 1616 i około 1620 r. w
katedrze wawelskiej, gdzie przy-
puszczalnie wykonał stalle w prez-
biterium, oraz wielu innych wyko-
nawców, wśród których wzmianko-
wani są m.in. szklarze, stolarze,
ślusarze. W latach dwudziestych
zaczynają się również prace nad
wykonaniem dekoracji malarskiej
kościoła. W aktach kapituł wzmian-
kowany jest kilkuletni pobyt na
podkrakowskich Bielanach malarza
i zakonnika kamedulskiego O.
Wenantego z Subiaco, a w rachun-
kach wypłat — liczne wydatki na
środki malarskie dla niego. Obok
O. Wenantego wymieniany jest z
imienia malarz Daniel i inni, któ-
rzy — jak można przypuszczać —
spełniali rolę pośledniejszą.
Prace budowlane na terenie
klasztoru postępowały szybko, tak
że w końcu lat dwudziestych wy-
kańczane były zabudowania gospo-
darcze i pomieszczenia mieszkalne,

374