DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Lewicka-Morawska, Anna: Franch J. Messmann, Richard Payne Knight, The Hague-Paris 1974
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48040#0388
RECENZJE
mat Knight, wypowiadając się przeciwko geometrycz-
nemu rozplanowaniu ogrodu, natomiast za tym wszy-
stkim co przyczynia się do stworzenia nastroju dzi-
kości (wild) oraz malowniczej (picturesąue) całości.
Widoczny jest w poemacie wpływ bardzo znanego
dzieła Uvedale Price’a — Essay on the Picturesąue
(London 1794, s. 65).
Zagadnienia te stara się omówić Messmann na
szerszym tle zajmując się wpływami Williama Kenta
(wybitnego planisty ogrodów działającego w 1. poło-
wie XVIII w.) oraz porównując estetykę ogrodu
Knighta z przekonaniami współczesnych mu: Hum-
phry Reptona (nazywającego siebie ogrodnikiem-pej-
zażystą) oraz Lancelota Browna znanego malarza
krajobrazów i ogrodnika. Autor uważa, że poglądy
Payne Knight-? na temat ogrodu wynikały z jego po-
stawy i stosunku do świata, których podstawą była
szeroko pojęta idea wolności.
Następny rozdział (IV) poświęcony jest zagadnie-
niu smaku. Knight uważany był współcześnie za czło-
wieka o świetnym guście, a z jego zdaniem liczono
się; świadectwem tego może być chociażby powoły-
wanie go do licznych komisji zatwierdzających pro-
jekty pomników. Niewątpliwie za apogeum kariery
Knighta uznać należy rok 1805, w którym wydał on
Analitical Inąuiry into the Principles of Taste — roz-
prawę dotyczącą zasad smaku. O ogromnym powo-
dzeniu książki świadczą nie tylko liczne jej wydania,
ale także recenzje. Nawet niechętne dotychczas Knigh-
towi gazety, uważające go za złego poetę i nieuda-
nego filozofa, przyznawały, że nic lepszego na temat
smaku dotąd po angielsku nie napisano.
Wielu Anglików zajmowało się problemami sma-
ku i Messmann bardzo słusznie podkreśla (s. 104), że
praca Knighta może być tylko wtedy właściwie oce-
niana, gdy przeanalizuje się jej związki z Edmundem
Burkę czy porówna z rozważaniami Josepha Addiso-
na. Ważna wydaje się uwaga Messmanna, że Knight
nigdy nie rozwiązał do końca problemu, o ile smak
jest rzeczą rozumu, a o ile uczucia, było to dla niego
jakby przesłanką do twierdzenia o niemożliwości u-
stanowienia zasad piękna, wobec różnorodnych po-
glądów na sprawę sztuki (s. 108—110). To przekona-
nie stało się podstawą dla krytycznych uwag, w któ-
rych zarzucano Knightowi, że wątpi on w istnienie
piękna. Drugą część omawianej rozprawy uważa Mess-
mann za najważniejszą. Knight przedstawia w niej
wszystkie racje przemawiające za „ideą malowniczo-
ści”, jako nadrzędną — wyznaczającą kryteria dobre-
go smaku. Autor książki dopatruje się w tym charak-
terystycznego dla epoki oświecenia „poszukiwania
newtonowskich niezmiennych praw” (s. 115).
W przedostatnim rozdziale (V) zatytułowanym Vir-
tuoso zebrane zostały uwagi na temat działalności
Knighta w ciągu następnych lat na różnych polach,
a przede wszystkim jako znawcy sztuki i starożyt-
nika oddanego szczególnie kulturze Grecji. Podsta-
wowym źródłem informacji jest tu dla Messmanna
epistolografia.
Końcowy rozdział (VI) w całości poświęcony zo-
stał sławnym „Marmurom Lorda Elgina” czyli fry-
zowi partenońskiemu. Knight określił płaskorzeźby
jako sztukę drugiego gatunku, prawdopodobnie kopię
rzymską. Powodów tej pomyłki szuka Messmann mię-
dzy innymi: w niechęci Knighta do rzeźby w ogóle;
w specyficznych jego uwarunkowaniach jako ama-
tora i dyletanta (s. 149). Kiedy oficjalnie marmury
4 W. TATARKIEWICZ, Dzieje sześciu pojąć, Warszawa
1975, s. 160.
zostały uznane i kupione przez rząd za 35 tys. (a
nie jak wyceniał Knight 25 tys.) wpływowy periodyk
„Quarterly Review” (s. 153) zakwestionował pozycję
Knighta jako jednego z najpoważniejszych znawców
sztuki i jako arbitra dobrego smaku. Utrata sławy
nie przeszkodziła mu jednak w wydaniu książki The
Symbolical Language of Ancient Art and Mythology,
w której dowodzi, że „język symboli” we wszystkich
religiach jest taki sam (s. 156). Umarł (prawdopodob-
nie popełnił samobójstwo) w 1824 r. Najwspanialszą
w owym czasie w Anglii kolekcję sztuki starożytnej
zapisał Muzeum Brytyjskiemu.
W konkluzji Messmann stwierdza, że Knight rzad-
ko formułował swoje myśli jasno i w sposób zwięzły,
ale jednocześnie wskazuje na jego olbrzymią erudy-
cję, zdolność analityczngo ujmowania rozpatrywanych
zagadnień (s. 166). Dowodzi, że był to typ umysło-
wości reprezentatywny dla swojej epoki.
Podsumowując nasze uwagi o książce Messmanna
trzeba stwierdzić, że dobrze się stało, iż przypomnia-
no sylwetkę i dorobek Richarda Payne Knighta.
Układ książki jest bardzo tradycyjny i — pomimo,
że autor broni się przed tym określeniem — biogra-
ficzny. Książka jest więc trochę „opowieścią o wiel-
kim człowieku, którego zniszczyły marmury”, pogłę-
bioną dzięki dość sumiennemu ukazaniu tła wszyst-
kich wydarzeń. Brakuje w niej natomiast wnikliw-
szego spojrzenia na dorobek Knighta w obrębie po-
szczególnych zakresów jego działalności, które po-
zwoliłoby na rozszerzenie i uogólnienie wniosków i
głębsze ujęcie angielskiego osiemnastowiecznego dy-
letantyzmu. Szczególnie uzasadnione byłoby to w ob-
rębie badań nad kulturą antyczną; prawdopodobnie
uniknęłoby się mało przekonywającego „wyliczenia”
powodów, dla których Knight poniósł swą największą
klęskę. Podobnie ma się rzecz z rozważaniami este-
tycznymi Payne Knighta, które wymagają rzetelnych
badań porównawczych. Zabrakło tu też ważnego
stwierdzenia, że Richard Payne Knight stoi na końcu
pewnego „ciągu”, który tworzą angielscy badacze epo-
ki Oświecenia, zajmujący się rodzajami reakcji czło-
wieka na piękno: Addison, Hutcheson, Hume, Burkę,
Gerard, Home, Alison, Smith4.
Napisanie dzisiaj wyczerpującej pracy o Richar-
dzie Payne Knighcie wymagałoby dużej wiedzy i to
w wielu dziedzinach: religioznawstwie, wiedzy o an-
tyku, socjologii, estetyce i sztuce, a coraz mniej jest
uczonych, którzy łączyliby zainteresowania dyscypli-
nami często tak przecież dla dzisiejszego człowieka
odległymi. Franek J. Messmann usiłował zbadać
„funkcjonowanie intelektualne” Knighta w Anglii 2.
połowy XVIII i początku XIX w. Dokonał tego w
sposób dość konwencjonalny, nieco powierzchownie,
ale jednak pozwoliło mu to w pewnym stopniu osiąg-
nąć główny postawiony we wstępie cel, którym było
określenie pozycji Payne Knighta w życiu umysło-
wym Anglii tego czasu.
Pewne wątpliwości budzić musi podtytuł nadany
książce: Twilight of uirtuosity — Zmierzch epoki dy-
letantów, który należałoby chyba odczytać jako pró-
bę zamknięcia na Knighcie epoki bardzo żywego i
swoistego zainteresowania historią kultury i sztuki
w Anglii, która rozpoczyna się już w stuleciu XVII,
ale trwa wciąż jeszcze i w XIX w.s, choć jej formy
różnią się. W każdym razie spośród ujęcia w książce
całego problemu dyletantyzmu nie wydaje się upo-
ważniać Messmanna do uogólnienia tego zagadnienia.
6 J. STEEGMANN, Victorian Taste, London 1970, s. 49—76.
372
mat Knight, wypowiadając się przeciwko geometrycz-
nemu rozplanowaniu ogrodu, natomiast za tym wszy-
stkim co przyczynia się do stworzenia nastroju dzi-
kości (wild) oraz malowniczej (picturesąue) całości.
Widoczny jest w poemacie wpływ bardzo znanego
dzieła Uvedale Price’a — Essay on the Picturesąue
(London 1794, s. 65).
Zagadnienia te stara się omówić Messmann na
szerszym tle zajmując się wpływami Williama Kenta
(wybitnego planisty ogrodów działającego w 1. poło-
wie XVIII w.) oraz porównując estetykę ogrodu
Knighta z przekonaniami współczesnych mu: Hum-
phry Reptona (nazywającego siebie ogrodnikiem-pej-
zażystą) oraz Lancelota Browna znanego malarza
krajobrazów i ogrodnika. Autor uważa, że poglądy
Payne Knight-? na temat ogrodu wynikały z jego po-
stawy i stosunku do świata, których podstawą była
szeroko pojęta idea wolności.
Następny rozdział (IV) poświęcony jest zagadnie-
niu smaku. Knight uważany był współcześnie za czło-
wieka o świetnym guście, a z jego zdaniem liczono
się; świadectwem tego może być chociażby powoły-
wanie go do licznych komisji zatwierdzających pro-
jekty pomników. Niewątpliwie za apogeum kariery
Knighta uznać należy rok 1805, w którym wydał on
Analitical Inąuiry into the Principles of Taste — roz-
prawę dotyczącą zasad smaku. O ogromnym powo-
dzeniu książki świadczą nie tylko liczne jej wydania,
ale także recenzje. Nawet niechętne dotychczas Knigh-
towi gazety, uważające go za złego poetę i nieuda-
nego filozofa, przyznawały, że nic lepszego na temat
smaku dotąd po angielsku nie napisano.
Wielu Anglików zajmowało się problemami sma-
ku i Messmann bardzo słusznie podkreśla (s. 104), że
praca Knighta może być tylko wtedy właściwie oce-
niana, gdy przeanalizuje się jej związki z Edmundem
Burkę czy porówna z rozważaniami Josepha Addiso-
na. Ważna wydaje się uwaga Messmanna, że Knight
nigdy nie rozwiązał do końca problemu, o ile smak
jest rzeczą rozumu, a o ile uczucia, było to dla niego
jakby przesłanką do twierdzenia o niemożliwości u-
stanowienia zasad piękna, wobec różnorodnych po-
glądów na sprawę sztuki (s. 108—110). To przekona-
nie stało się podstawą dla krytycznych uwag, w któ-
rych zarzucano Knightowi, że wątpi on w istnienie
piękna. Drugą część omawianej rozprawy uważa Mess-
mann za najważniejszą. Knight przedstawia w niej
wszystkie racje przemawiające za „ideą malowniczo-
ści”, jako nadrzędną — wyznaczającą kryteria dobre-
go smaku. Autor książki dopatruje się w tym charak-
terystycznego dla epoki oświecenia „poszukiwania
newtonowskich niezmiennych praw” (s. 115).
W przedostatnim rozdziale (V) zatytułowanym Vir-
tuoso zebrane zostały uwagi na temat działalności
Knighta w ciągu następnych lat na różnych polach,
a przede wszystkim jako znawcy sztuki i starożyt-
nika oddanego szczególnie kulturze Grecji. Podsta-
wowym źródłem informacji jest tu dla Messmanna
epistolografia.
Końcowy rozdział (VI) w całości poświęcony zo-
stał sławnym „Marmurom Lorda Elgina” czyli fry-
zowi partenońskiemu. Knight określił płaskorzeźby
jako sztukę drugiego gatunku, prawdopodobnie kopię
rzymską. Powodów tej pomyłki szuka Messmann mię-
dzy innymi: w niechęci Knighta do rzeźby w ogóle;
w specyficznych jego uwarunkowaniach jako ama-
tora i dyletanta (s. 149). Kiedy oficjalnie marmury
4 W. TATARKIEWICZ, Dzieje sześciu pojąć, Warszawa
1975, s. 160.
zostały uznane i kupione przez rząd za 35 tys. (a
nie jak wyceniał Knight 25 tys.) wpływowy periodyk
„Quarterly Review” (s. 153) zakwestionował pozycję
Knighta jako jednego z najpoważniejszych znawców
sztuki i jako arbitra dobrego smaku. Utrata sławy
nie przeszkodziła mu jednak w wydaniu książki The
Symbolical Language of Ancient Art and Mythology,
w której dowodzi, że „język symboli” we wszystkich
religiach jest taki sam (s. 156). Umarł (prawdopodob-
nie popełnił samobójstwo) w 1824 r. Najwspanialszą
w owym czasie w Anglii kolekcję sztuki starożytnej
zapisał Muzeum Brytyjskiemu.
W konkluzji Messmann stwierdza, że Knight rzad-
ko formułował swoje myśli jasno i w sposób zwięzły,
ale jednocześnie wskazuje na jego olbrzymią erudy-
cję, zdolność analityczngo ujmowania rozpatrywanych
zagadnień (s. 166). Dowodzi, że był to typ umysło-
wości reprezentatywny dla swojej epoki.
Podsumowując nasze uwagi o książce Messmanna
trzeba stwierdzić, że dobrze się stało, iż przypomnia-
no sylwetkę i dorobek Richarda Payne Knighta.
Układ książki jest bardzo tradycyjny i — pomimo,
że autor broni się przed tym określeniem — biogra-
ficzny. Książka jest więc trochę „opowieścią o wiel-
kim człowieku, którego zniszczyły marmury”, pogłę-
bioną dzięki dość sumiennemu ukazaniu tła wszyst-
kich wydarzeń. Brakuje w niej natomiast wnikliw-
szego spojrzenia na dorobek Knighta w obrębie po-
szczególnych zakresów jego działalności, które po-
zwoliłoby na rozszerzenie i uogólnienie wniosków i
głębsze ujęcie angielskiego osiemnastowiecznego dy-
letantyzmu. Szczególnie uzasadnione byłoby to w ob-
rębie badań nad kulturą antyczną; prawdopodobnie
uniknęłoby się mało przekonywającego „wyliczenia”
powodów, dla których Knight poniósł swą największą
klęskę. Podobnie ma się rzecz z rozważaniami este-
tycznymi Payne Knighta, które wymagają rzetelnych
badań porównawczych. Zabrakło tu też ważnego
stwierdzenia, że Richard Payne Knight stoi na końcu
pewnego „ciągu”, który tworzą angielscy badacze epo-
ki Oświecenia, zajmujący się rodzajami reakcji czło-
wieka na piękno: Addison, Hutcheson, Hume, Burkę,
Gerard, Home, Alison, Smith4.
Napisanie dzisiaj wyczerpującej pracy o Richar-
dzie Payne Knighcie wymagałoby dużej wiedzy i to
w wielu dziedzinach: religioznawstwie, wiedzy o an-
tyku, socjologii, estetyce i sztuce, a coraz mniej jest
uczonych, którzy łączyliby zainteresowania dyscypli-
nami często tak przecież dla dzisiejszego człowieka
odległymi. Franek J. Messmann usiłował zbadać
„funkcjonowanie intelektualne” Knighta w Anglii 2.
połowy XVIII i początku XIX w. Dokonał tego w
sposób dość konwencjonalny, nieco powierzchownie,
ale jednak pozwoliło mu to w pewnym stopniu osiąg-
nąć główny postawiony we wstępie cel, którym było
określenie pozycji Payne Knighta w życiu umysło-
wym Anglii tego czasu.
Pewne wątpliwości budzić musi podtytuł nadany
książce: Twilight of uirtuosity — Zmierzch epoki dy-
letantów, który należałoby chyba odczytać jako pró-
bę zamknięcia na Knighcie epoki bardzo żywego i
swoistego zainteresowania historią kultury i sztuki
w Anglii, która rozpoczyna się już w stuleciu XVII,
ale trwa wciąż jeszcze i w XIX w.s, choć jej formy
różnią się. W każdym razie spośród ujęcia w książce
całego problemu dyletantyzmu nie wydaje się upo-
ważniać Messmanna do uogólnienia tego zagadnienia.
6 J. STEEGMANN, Victorian Taste, London 1970, s. 49—76.
372