Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (71.2009)

248

JERZY PASZENDA

ołtarze. Można je zobaczyć w prawie wszystkich
kościołach na Litwie i Białorusi. Pierwsi artyści stiu-
katorzy przybyłi z Bawarii, potem miełi też miejsco-
wych uczniów^.
Drugą cechą późnego baroku iitewskiego są heł-
my wieżowe, murowane, kilkupiętrowe, a każde
piętro ma inny kształt w rzucie poziomym. Krzywo-
iinijne gzymsy i posągi stojące na narożnikach two-
rzą malowniczą syłwetę. W książce pokazano tyłko
wieżę przy kościełe akademickim, która jest naj-
skromniejsza z nich, bo ma tyłko górne piętro w tym
styiu, a sama wieża jest gotycka (wewnątrz). Na wie-
!u kościołach jezuickich nadbudowano wtedy dwa
iub trzy piętra późnobarokowe.
Warto zauważyć, że dwuwieżowe fasady poja-
wiły się w Polsce i Litwie bardzo wcześnie: w Wil-
nie 1604-1616, w Lublinie ukończone 1617, a więc
wcześniej niż w Wiedniu (1627) i Tmawie. Rozpo-
wszechniły się w ostatniej ćwierci XVII w., a w
XVIII w. były już obowiązkowe.
Uwagę autora przyciągnęły też kopuły wyrasta-
jące wprost z murów apsydy. Jest taka w kościele
warszawskim, w projekcie kościoła nowicjackiego
w Wilnie i w projekcie Briana dla Lwowa. Ale
lwowski projekt zrealizowano tylko w dolnej części.
Kopuły nigdy nie było. W projekcie wileńskim pro-
wincjał dorysował kopułę, proponując umieścić ją
albo nad ołtarzem, albo na środku kościoła. W Rzy-
mie ten projekt odrzucono, jako zrobiony niefacho-
wo. Przy okazji generał zabronił budowania kopuł
w prowincji litewskiej. Tak więc kopuła na apsydzie
w Warszawie jest jedyną tego rodzaju.
W konkluzji autor pisze, że ten „zarys panora-
miczny" choć z konieczności powierzchowny i nie-
pełny, nakazuje wielką ostrożność w uogólnieniach.
Spotykany w dawnej literaturze pogląd o istnieniu
"stylu jezuickiego" jest całkiem przestarzały i musi

być odłożony do lamusa mitologii. Używane przez
dawnych jezuitów określenie wo<7o ncwAc odnosi
się tylko do funkcjonalności budowli, a nie do este-
tyki. Przegląd poszczególnych krajów przedstawia
obraz bardzo urozmaicony. Duże znaczenie mają
wszędzie tradycje miejscowe.
Ten krótki zarys zachęca do dalszej lektury. Za-
interesowani znajdą na końcu książki wykaz litera-
tury ułożony alfabetycznie dla każdego rozdziału
osobno. W wydaniu włoskim rozdziały pisane przez
autorów europejskich mają przypisy, rozdziały au-
torów amerykańskich mająbibliografię. W wydaniu
angielskim dano wszędzie wykaz literatury, bez
przypisów. Przy tej okazji pominięto niektóre pozy-
cje. Na przykład nie ma w wykazie takich autorów:
Betlej, Kowalczyk, Małkiewicz, Mańkowski, Pa-
szenda, Vitkauskiene, choć były w przypisach. Dla
uzupełnienia polecam zajrzeć do takich pozycji: J.
Paszenda, „Losy tak zwanego stylu jezuickiego",
TRsżorń* óztuU' 2000, s. 163-174, id., 7?u-
yezMicłie w RoAce, Kraków, t. 1 - 1999, 2 -
2000, 3 - 2006, 4 - w przygotowaniu (spodziewany
w 2009 roku).
Z uznaniem należy wspomnieć o wspaniałych
ilustracjach barwnych, niektóre są całostronicowe
a nawet dwustronicowe (mniejsze oczywiście są
też). Ale Polska pokazana raczej skąpo. Na 14
obiektów wspomnianych w tekście, ilustracje mają
tylko trzy: Kraków i dwa kościoły wileńskie. Trudno
jednak wymagać więcej, gdy książka ma zasięg glo-
balny. Natomiast czuję inny brak: w całej książce nie
znalazłem ani jednej mapy. Dlatego przy czytaniu
trzeba mieć pod ręką atlas świata. A wystarczyłoby
dać dla każdego regionu mapkę schematyczną, uka-
zującą położenie wymienionych w tekście miejsco-
wości.
W sumie pozycja cenna i ciekawa.

s Jerzy PASZENDA, „Stiuki wileńskie XVIII wieku
w świetle archiwów jezuickich", Rń&ty?? TAsźorń óźnA/'
1974, s. 158-168.