Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (71.2009)

250

IZABELA KOPANIA

tematów z życia św. Franciszka Ksawerego odnosi
się do przedstawień iiustrujących późne wydania
żywotów świętego - zwłaszcza do cyklu ilustracji
Philippa Kiliana wykonanego według prac Philippa
Puechera, powtórzonego kilkakrotnie przez Mel-
chiora Haffnera (s. 57-58). Wizerunki męczenników
japońskich wiąże z publikacją Matthiasa Tannera,
bogato ilustrowaną scenami męczeństwa członków
NocfetotA w różnych częściach świata (s. 115).
Punktem wyjścia przedstawień misjonarzy jezuic-
kich były z kolei wyobrażenia ilustrujące poczytną
pracę Athanasiusa Kirchara CAA?o ///u-sAnta (s. 130,
136).
Dwa pierwsze rozdziały książki przedstawiają
kontekst analizowanych problemów ikonograficz-
nych. W pierwszym Autorka zwięźle kreśli historię
jezuickiej epopei w Chinach, Japonii, Wietnamie
i Indiach, zarysowując tło zagadnienia. W drugim
skupia się na funkcjonowaniu tematyki misyjnej
w życiu domów zakonnych prowincji polskiej i li-
tewskiej oraz rozpowszechnianiu wiedzy na temat
ewangelizowanych krajów. Dokonuje przeglądu naj-
ważniejszych obcych i polskich wydawnictw po-
święconych działalności jezuitów w krajach Azji,
podkreślając stosunkową aktualność przekładów
dokonywanych w środowisku polskim. Orientacyj-
nie określa stan jezuickich bibliotek pod względem
obecności w nich literatury geograficznej i misyjnej,
pisząc, iż „mieli oni [jezuici] do dyspozycji całkiem
bogate źródła informacji o świecie pozaeuropej-
skim" (s. 28). Stosunkowo dużo miejsca poświęca
dramatom o tematyce misyjnej, wystawianym w
szkolnych teatrach, których akcję autorzy - zwykle
profesorowie kolegiów - sytuowali w Azji. Bazując
na materiale znanym z badań teatrologów, Wasilew-
ska-Dobkowska wydobywa podstawowe wątki sztuk
i schematy akcji, identyfikuje pojawiające się w tek-
stach i programach postaci znane z historii bądź czę-
ściej z religii krajów Azji. Zauważa, iż autorzy dra-
matów, korzystając z dostępnych im obfitych
w szczegóły źródeł, mieli tendencję do „spłaszcza-
nia obrazu krajów pozaeuropejskich, przekazanego
przez bezpośrednich obserwatorów. [...] Wątek fa-
bularny jest w większości przypadków wypreparo-
wany z faktograficznej narracji i obudowany mate-
rią alegoryczną dobrze znaną autorowi i widzom"
(s. 46-47). Spłaszczenie obrazu, pomijanie milcze-
niem bądź wyolbrzymianie poszczególnych moty-
wów, jest powszechnym mechanizmem adaptacji
„obcych" wątków dla własnych celów, czytelnym

^ Monitor, 1781 nr 43 (z 30 maja), s. 335-342.
^ Europejską fascynację piórami doskonale ilustruje nie-
cytowana przez Autorkę praca Hugh HONOURA 7V?o
/V<?w Coi&n óur<7. Fnropeon Aaogas' o/4/ncn'ć'o /ro/n /Ac

choćby w moralizatorskich artykułach rodzimego
„Monitora"^. Podobne dążenie do uproszczenia
przekazu podporządkowanego przesłaniu religijne-
mu Wasilewska-Dobkowska dostrzega w sztukach
plastycznych.
Problem ten Autorka rozwija w trzecim, najob-
szerniejszym rozdziale, omawiając wizerunek
mieszkańców Azji w ikonografii św. Franciszka
Ksawerego. Przedstawiając redakcję poszczegól-
nych epizodów z życia świętego Wasilewska-Do-
bkowska próbuje uchwycić obraz towarzyszących
mu „innych". Jak wynika z jej analiz budują go kon-
wencjonalne elementy - kolor skóry, strój, rekwizy-
ty - a ich wymienność stanowi mechanizm konstruk-
cji wizerunku. Autorka wyróżnia dwa obrazy
„obcego": pierwszy, nawiązujący do wizerunku mu-
zułmanina, którego znakiem jest turban, oraz drugi
- poganina przyodzianego w pióraL „Poganie wiel-
cy i mali tworzą kontekst dla centralnej postaci świę-
tego, dają mu możliwość działania, są niezbędnym
dopełnieniem i przedmiotem jego zbawczej aktyw-
ności. W przełożeniu na efekt plastyczny oznacza to
często sprowadzenie ich do roli dekoracyjnej" - pi-
sze Autorka (s. 61 -62). Spośród omawianych przed-
stawień z ikonografii św. Franciszka Ksawerego
wyodrębnia grupę wyobrażeń alegorycznych. Wize-
runek pogan łączy się w ich przypadku najczęściej
z wyobrażeniem personifikacji kontynentów, co pro-
wadzi zwykle do utożsamienia „innego" z reprezen-
tantem nawracanych narodów. Ciekawy przykład ta-
kiej kontaminacji motywów i znaczeń śledzi na
przykładzie rzeźb w ołtarzu kaplicy św. Franciszka
Ksawerego w kościele w Jarosławiu (s. 94-96). Spo-
sób przedstawienia postaci władców odczytuje w
kontekście stereotypowego postrzegania kontynen-
tów. O ile, jak zauważa, na poziomie alegorii „inne-
go" można było, dzięki nakładającej się na jego
obraz ikonografii czterech kontynentów, przyporząd-
kować Ameryce bądź Azji, zaszeregować po stronie
nagich i upierzonych „dzikich" lub przyodzianych w
klejnoty „cywilizowanych", o tyle w przypadku zwy-
kłego mieszkańca Azji o precyzję identyfikacji bar-
dzo trudno. Nawet najbardziej oczywiste rekwizyty,
jak choćby nakrycia głowy, mogą być zwodnicze. Ka-
pelusz „poganina o ciemnej twarzy" (s. 87; il. 14 na
wkładce), przedstawionego w scenie chrztu na fresku
w kaplicy św. Franciszka Ksawerego w kościele w Ja-
rosławiu, który Autorka porównuje do kapeluszy
Chińczyków z miśnieńskich wyrobów porcelano-
wych, jest równie bliski XVIII-wiecznym cA/not-
D6'covcAc.s' to /Ac F/*c.sc/?/ 71ńic, New York 1975. Warto
też zwrócić uwagę na nową publikację Kim SLOAN:
4 New UbrAA I' Fms/ New o/ doicr/co, London
2007.