Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (71.2009)

502

MARTA LEŚNIAKOWSRA

Trzecia powszechna wystawa krajowa^ w Poznaniu 1929 r., główna impreza obcho-
dów dziesięciolecia Polski Niepodległej, jako sfunkcjonalizowana politycznie realizowa-
ła scenariusz wspólnotowy („budowanie jedności narodu"^), m.in. za pomocą programu
architektonicznego. Spośród 112 pawilonów, jakie wówczas w Poznaniu zrealizowano,
tylko cztery reprezentowały programowo awangardę, ale to właśnie one okazały się naj-
bardziej znaczącym jej pokazem w ówczesnej Polsce. Dwa były dziełem architektów na-
leżących do „Praesensu" (Pawilon Nawozów Sztucznych proj. Szymona Syrkusa, Pawilon
Centrocementu proj. Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy), trzeci - powiązanej z „Pra-
esensem" towarzysko Anatolii Hryniewickiej-Piotrowskiej (członkiem grupy był jej mąż
Roman Piotrowski), czwarty niezwiązanego z grupą Bohdana Pniewskiego (pawilon fir-
my Bogusław Herse). Ważniejsze, że Hryniewicka-Piotrowska była jedyną architektką
biorącą udział w pracach architektonicznych na PWK, oraz autorką pierwszego w historii
polskich wystaw krajowych pawilonu „Praca Kobiet". Pawilon, oznaczony numerem 44
i zlokalizowany na terenie C w Parku Wilsona przy ul. Matejki, sąsiadował z Pawilonem
Związku Uzdrowisk Polskich (nr 43), któremu zupełnie nieznany architekt Piotr Pallado
nadał formy modernistycznego klasycyzmu z elementami art deco. Chcę przyjrzeć się, czy
pawilon „Pracy Kobiet" poddany interpretacji przy użyciu aktualnych narzędzi analizy
historyczno-arty stycznej może być potraktowany jako model modernistycznego myślenia
o architekturze i, w konsekwencji, zostać włączony w obszar dzisiejszego krytycznego,
demitologizującego wobec modernizmu jako praktyki kulturowej dyskursu współczesnej
historii sztuki.
Realizacja pawilonu „Praca Kobiet" wpisywała się w długąjuż wówczas historię pawi-
lonów kobiecych na światowych wystawach. Problematyka ta ma już swoją literaturę^,
ograniczę się więc do przypomnienia, że pierwszym był Pawilon Pracy Kobiet (Pavillon
der Frauenarbeiten, architekt Jacob von Falkę) na wystawie światowej w Wiedniu w 1873 r„
a jego idea wyszła być może od Jeanette von Eitelberger, aktywnej działaczki Wiener
Frauenwerbsverein i żony organizatora wiedeńskiego Muzeum Sztuki i Przemysłu, Ru-
dolfa von Eitelbergera. Drugi obiekt z tej serii, wielki Pawilon Pracy Kobiet na Światowej
Wystawie w Chicago w 1893 r. (tzw. Wystawie Kolumbijskiej), zaprojektowany został
przez pierwszą w USA profesjonalną architektkę Sophie Hayden (1868-1953), mającą
wówczas zaledwie 21 lat. Opatrzona popularną w Stanach Zjednoczonych dewizą „Losy
narodów spoczywają w rękach kobiet" budowla, była, jak się miało z czasem okazać,
jedyną realizacją Sophie Hayden; rozbiórka obiektu po zakończeniu wystawy i szykany ze
strony kolegów-architektów (Hayden otrzymała trzykrotnie niższe niż oni honorarium)
tak zraziły ją do zawodu architektonicznego, że porzuciła go dla pisarstwa. W pawilonie
wśród eksponatów „pracy kobiet" z wielu krajów świata były też prace dwudziestu pięciu
Polek z Królestwa, które wystawiały pod patronatem Towarzystwa Popierania Przemysłu

^ Dwie poprzednie odbyły się we Lwowie w łatach 1877 i 1894.
^ Guzem Mu/arzy 1929, nr 5, s. 5.
^ Mary PEPCHINSKd, 7V?e Wowrz/A Pzzz/r/mg uzzr/ t/ze RGr/ć/ pT/zzAzYzozz^.* /A/zzAztzcw Are/z/tecRzz^e uzzr/ Co77//z'etz'z7g
Pemmme /ć/eań ut EAoąea/7 a/7<7 4z77erz'cu/7 ł%;7<7 TG/zzTzzYzon.s', 76*75-7974, http://www.tucottbus.de/theoriederarchi-
tektur/Wo!ke/eng/Subjects/OOł/Pepchinski/pepchinski.htm, u nas ostatnio w perspektywiege/zJerymz/zA Szymon Piotr
KUBIAK, ą/UzzteATM/u! zą/eć. „/Awz/o/z /Aacy KcZzzet" 7777 Pomszec/zTze/ Iby^M^ TGa/owe/ w 7929 zuAa, „uniGEN-
DER" 2007 nr i http://www.unigender.org/, przedruk: tenże, „Nowy Duch" w Poznaniu. Pawiłon Pracy Kobiet Anatolii
Hryniewickiej-Piotrowskiej", KwazTa/zzzłąz-c/zz/ełtzzzy z T/zńazrAzyłz 2009 nr 4 (numer ukazał się już po wydrukowaniu
mojego tekstu).