Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (77.2015)

6

Franciszek Skibiński

początku kolejnego stulecia jednym z czołowych ośrodków artystycznych regionu. Nastą-
piło to przy walnym udziale architektów, mistrzów budowlanych, murarzy, kamieniarzy
i rzeźbiarzy przybyłych z odległych stron, którzy uczynili zeń centrum swojej działalno-
ści. Niniejsza praca stanowi próbę odpowiedzi na niektóre pytania dotyczące chronologii
i głównych kierunków migracji, czynników umożliwiających integrację przybyszów
w nowym środowisku oraz ich wkładu w przemiany zachodzące w sztuce i architekturze
miasta i regionu3. Jej zakres tematyczny odpowiada kształtowi gdańskiego cechu mura-
rzy, kamieniarzy i rzeźbiarzy, zrzeszającego budowniczych oraz artystów i rzemieślników
związanych z budownictwem za wyjątkiem cieśli, którzy przynależeli do osobnego ce-
chu4. Od strony faktograficznej jest ona w zasadniczej części oparta na analizie publiko-
wanych i niepublikowanych źródeł pisanych dotyczących historii miasta, zachowanych
w zbiorach Archiwum Państwowego w Gdańsku, dzięki czemu stanowi też uzupełnienie
wiedzy o tym czołowym ośrodku artystycznym dawnej Rzeczpospolitej.
Analizowane zagadnienie stanowi część znacznie szerszego zjawiska, jakim była na-
silona w 2. połowie XVI w. migracja artystyczna w regionie Morza Bałtyckiego. Obszar
ten przyciągał wielu architektów, inżynierów, artystów i rzemieślników, szczególnie
z Niderlandów oraz krain niemieckich, co było spowodowane przede wszystkim czyn-
nikami ekonomicznymi. Jego atrakcyjność wynikała między innymi z architektonicznych
i artystycznych przedsięwzięć podejmowanych przez królów: Chrystiana III, Fryderyka II
i Chrystiana IV w Danii, Jana III w Szwecji czy Zygmunta III w Rzeczpospolitej oraz
książąt Meklemburgii czy w Prusach. Działalność na tym polu prowadzili też bogaci
i ambitni członkowie elit miejskich, często inspirując się mecenatem władców i książąt.
Równie ważne były czynniki umożliwiające prowadzenie działalności zawodowej, wśród
których szczególnie istotny był dostęp do wykwalifikowanych pracowników oraz odpo-
wiednich materiałów, a także sprzyjająca sytuacja społeczno-prawna.
Szesnastowieczny Gdańsk spełniał wszystkie te warunki. Zaangażowani w publiczne
i prywatne inwestycje artystyczne i architektoniczne członkowie miejskich elit stanowili
znakomitą klientelę, podobnie jak - z czasem - odbiorcy spoza samego miasta. Bogacące
się i dogodnie położone miasto, mające własną tradycję artystyczną i architektoniczną
umożliwiało znalezienie odpowiednio wyszkolonych pomocników, nieustannie zaś roz-
wijane powiązania handlowe pozwalały na dostęp do niezbędnych materiałów budowla-
nych i kamieniarskich, sprowadzanych często z odległych miejsc5. Gdańsk - oczywiście

3 Pewne kwestie odnoszące się do tego zagadnienia były częściowo podejmowane w literaturze przedmiotu, jednak
wiele pytań nadal pozostaje bez odpowiedzi, ze względu na wąski zakres poszczególnych studiów, niepełną kwerendę
źródłową lub też ograniczenia metodologiczne; zob. m.in. Georg CUNY, Danzigs Kunst und Kultur in 16. und 17.
Jahrhundert, Frankfurt am Main 1910; Lech KRZYŻANOWSKI, „Niderlandyzm w Gdańsku", [w:] Sztuka pobrzeża
Bałtyku, Warszawa 1978, s. 267-273; Janusz PAŁUBICKI, „Rzeźba kamienna w Gdańsku w latach 1517- 1585", Gdań-
skie Studia Muzealne, 3, 1981, s. 175-195. Jak dotąd zjawisko migracji artystów i rzemieślników do Gdańska zostało
najpełniej omówione w odniesieniu do złotników, zob.: Michał WOŹNIAK, „Uwagi o pochodzeniu mistrzów i czelad-
ników gdańskiego cechu złotniczego", Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, 25,
1994, s. 127-140.

4 Tego rodzaju organizacja cechów, mając na celu ułatwienie współdziałania specjalistów pokrewnych zawodów, istnia-
ła w wielu miejscach. Dla przykładu, w Mechelen, skąd pochodziło wielu budowniczych, artystów i rzemieślników
czynnych w Gdańsku, istniał cech grupujący malarzy, rzeźbiarzy i pozłotników, a więc osoby zaangażowane w tworze-
nie nastaw ołtarzowych, oraz cech murarzy, kamieniarzy i szklarzy, a więc osób zaangażowanych w prace budowlane.

5 Zob. m.in. Michał WARDZYNSKI, „Marmury i wapienie południowoniderlandzkie na ziemiach polskich od średnio-
wiecza do 2. poł. XVIII w. Import i zastosowanie w małej architekturze i rzeźbie kamiennej", Biuletyn Historii Sztuki,
70, 2008, 3-4, s. 307-357.