Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (77.2015)

38

Paweł Dettloff

Opis architektury
Zespół klasztorny dominikanów w Gidlach usytuowany jest w północno-zachodniej
części, na północ od centralnego placu wsi, zwanego Dominikańskim, przy drodze wiodą-
cej do Niesułowa. W skład wolnostojącego kompleksu zabudowań wchodzi kościół pod
wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz przylegający do niego jedno-
skrzydłowy i piętrowy klasztor, stykający się od północy z prezbiterium.
Kościół położony na osi północny-zachód - południowy-wschód to dość obszerna
świątynia, licząca około 55 m długości, 24 m szerokości korpusu nawowego oraz 55 m
rozpiętości transeptu (il. 1). Wzniesiony jest na planie krzyża, z dwuwieżową fasadą,
mieszczącą główne wejście. Prezbiterium oraz ramiona transeptu, wychodzące znacz-
nie (ok. 15 m) poza linię korpusu, czteroprzęsłowe, na rzucie wydłużonych prostoką-
tów, zamknięte półkolistymi i niewyodrębnionymi apsydami tworzą wraz z nawą
główną (bez skrajnego przęsła chóru organowego między wieżami) niemal równora-
mienny krzyż. Oba ramiona transeptu pełnią funkcje kaplic: prawy Matki Bożej z jej
cudownym wizerunkiem, lewy św. Jacka. Bazylikowy korpus, trójnawowy i trójprzęsło-
wy, poprzedza para wież, flankująca przęsło mieszczące w przyziemiu niską sklepioną
kruchtę, oddzieloną potrójną arkadą od nawy, a wyżej dźwigającą chór organowy. Przę-
sło to łączy się przestrzennie z nawą główną.
Nawy główna i boczne oddzielone są od siebie filarowymi arkadami (il. 2). Masywne,
czworoboczne filary opięte są, ustawionymi na wysokich cokołach, toskańskimi pilastra-
mi, dzielącymi przestrzeń świątyni na przęsła. Od strony nawy głównej pilastry flankują
arkady międzynawowe i tworzą kolosalny rytm podpór dźwigających wyłamujące się nad
nimi belkowanie, ponad którym wznoszą się ściany tarczowe sklepień dzielonych na przę-
sła pasami gurtów w osiach pilastrów. Artykulacja ta zastosowana jest także w prezbite-
rium i transepcie, ale tam między pilastrami znajdują się półkoliście zamknięte okna,
względnie ich zaślepione wnęki lub gładkie ściany. Pilastry stoją na bazach z wysokimi
cokołami, a w prezbiterium i skrajnych częściach transeptu (kaplicach) są nadwieszone.
Podobne, niższe pilastry toskańskie przylegające do pozostałych boków filarów dźwigają
luki arkad międzynawowych, a wraz z identycznymi pilastrami na ścianach naw bocznych
luki gurtów, tworząc arkady wydzielające poszczególne przęsła.
Prezbiterium oraz nawy główna i poprzeczna nakryte są sklepieniem kolebkowym
z lunetami, zdobionym dekoracją o kompozycji ramowo-żebrowej (il. 5). Nawy boczne
i kruchta sklepione są krzyżowo. Podniebia łuków w prześwitach arkad międzynawowych
oraz arkad w nawach bocznych pokryte są kasetonami z rozetami (il. 12).
Prezbiterium i ramiona transeptu oświetlają okna umieszczone w dwóch kondygna-
cjach: w dolnej pomiędzy pilastrami wysokie prostokątne, zamknięte półkoliście; wyżej
na ich osi ponad belkowaniem, w ścianach tarczowych sklepień niższe, niemal kwadrato-
we. Nawy boczne oświetlają duże półkoliście zamknięte okna o kształcie zbliżonym do
okien dolnej kondygnacji prezbiterium i transeptu, natomiast nawę główną okna zbliżone
do kwadratu, podobne do okien górnej kondygnacji w prezbiterium i transepcie. Dodatko-
we oświetlenie nawy zapewniają dwa okna w fasadzie: dolne - prostokątne i górne za-
mknięte półkoliście.
Wystrój architektoniczny świątyni uzupełniają dwa prostokątne portale z „marmurów"
chęcińskich: głównego wejścia w fasadzie oraz przejścia z krużganków do prezbiterium.
Pierwszy z nich jest bogato profilowany, z uszakami, łezkami oraz rzeźbionym herbem
Jastrzębiec. Drugi z portali ma bardziej płaskie węgary, ale jest bardziej okazały - ze