DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Dettloff, Paweł: Koś¬ciół dominikanów w Gidlach w ¬świetle najnowszych badań: Chronologia budowy i problem autorstwa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0045
Kościół dominikanów w Gidlach w świetle najnowszych badań
43
Bożej, lecz także, jak można przypuszczać, na rozpoczęcie budowy obszernej i niezwykle
okazałej świątyni stojącej w małej wiosce.
Kwoty przekazane przez głównych fundatorów, jak i nadane przez nich uposażenia
w postaci dóbr ziemskich, czy też czynszów na rzecz konwentu nie były zapewne w stanie
pokryć w całości budowy murowanych gmachów klasztoru i sanktuarium. Przez kolejne
dziesięciolecia klasztor gidelski otrzymywał od różnych osób dary pieniężne lub zapisy13.
Stworzyły one podstawę materialną wszelkich podejmowanych przedsięwzięć, w tym
architektonicznych i artystycznych. Z uwagi na brak dostatecznie zamożnego jednego fun-
datora, budowa i wyposażanie kościoła przeciągały się w czasie.
Powstanie dominikańskiego klasztoru i sanktuarium maryjnego w Gidlach wpisuje się
w formy potrydenckiej religijności na ziemiach polskich. Jedną z nich było zakładanie
nowych ośrodków kultu maryjnego. Istotną rolę odgrywały także czynniki ekonomicz-
ne14. Świadczy o tym zarówno intensywność i skala prac od momentu przybycia do Gidel
dominikanów aż do połowy wieku XVII, jak i późniejsze osłabienie tempa i przeciągające
się w czasie prace nad wystrojem.
Już od XVIII w. za najstarszą część obecnego kościoła uznawano kaplicę Najświętszej
Marii Panny (tj. prawe ramię transeptu obecnej świątyni), funkcjonującą przez jakiś czas
samodzielnie15. Także w późniejszej tradycji klasztornej przyjmowano, że kaplica Matki
Boskiej stanęła jako pierwsza, a następnie przystąpiono do murowania kościoła i kaplicy
św. Jacka16. Za kaplicę Matki Bożej uważano istniejącą do dziś kaplicę cudownego wize-
runku, czyli prawe (południowe) ramię transeptu obecnej świątyni. Miano ją wznieść
z ofiar i składek wiernych, ze względu na szczupłość starej świątyni17.
Zdaniem niektórych współczesnych badaczy, dominikanie w latach 1640-1642 wznieśli
nowy kościół, który utożsamiać należy z dzisiejszą kaplicą cudownej figurki Najświętszej
Marii Panny. Kościół ten w wyniku rozbudowy uzyskać miał postać obecnej bazyliki, kon-
sekrowanej w roku 165618. Według nieco innej tezy, kaplica ufundowana w roku 1615 przez
Annę z Rusoscic, około roku 1640 została przekształcona przez Jana Buszta, stając się czę-
ścią składową nowej świątyni19. Kaplica wzniesiona w roku 1615 z fundacji Anny Dąbrow-
skiej nie ma jednak nic wspólnego z obecną kaplicą Matki Bożej, wchodzącą w skład
obecnego kościoła. Stała w innym miejscu i użytkowano ją do połowy XVII stulecia jako
świątynię klasztorną, zwaną w końcowym okresie swego istnienia „starym kościółkiem"20.
Powyższe informacje o wcześniejszym wzniesieniu kaplicy od pozostałych części ko-
ścioła zdaje się potwierdzać cezura widoczna między kaplicą Matki Bożej a nawą, zauwa-
żalna w strefie belkowania wnętrza (il. 4). W osi skrajnych pilastrów od strony nawy
13 Dokumenty i akta zapisów na rzecz klasztoru zawierają następujące zespoły akt archiwalnych: ADK, Gi: 126, 130,
131, 133.
14 MIŁOBĘDZKI, op. cit., t. I, s. 17-19; Piotr GRYGLEWSKI, „Potrydenckie przemiany w architekturze sakralnej.
Uwagi na przykładzie zabytków z obszaru Polski centralnej", [w:] Sztuka po Trydencie, red. Kazimierz KUCZMAN,
ks. Andrzej WITKO (Studia de Arte Moderna, I), Kraków 2014, s. 290-292.
15 ZAGAJOWSKI, op. cit., cz. 26; SIEYKOWSKI, op. cit.
16 ADK, Gi 219: Opis historyczny klasztoru i kościoła Gidelskiego Dominikanów R. 1825 2. Lutego spisany, s. 2: „Za
pomocą różnych dobrodziejów kaplicę NMP wspaniałą wystawili i uzyskali prawo odprawiania mszy św. od M. Łu-
bieńskiego. Dalej przyłożyli się do zakładania fundamentów wielkiego kościoła i kaplicy św. Jacka...".
17 ADK, Gi 173, s. 2.
18 Konstanty Maria ŻUKIEWICZ OP, Matka Boska Gidelska, Miejsce Piastowe 1927, s. 18, 20; WARDZYŃSKI, op.
cit., t. I, s. 123, przyp. 232.
19 GRYGLEWSKI, „Między sacrum a doczesnością...", s. 71-72.
20 ADK, Gi 188: Liber expensorum et perceptorum conventus Gidlensis 1644-1683, s. 262.
43
Bożej, lecz także, jak można przypuszczać, na rozpoczęcie budowy obszernej i niezwykle
okazałej świątyni stojącej w małej wiosce.
Kwoty przekazane przez głównych fundatorów, jak i nadane przez nich uposażenia
w postaci dóbr ziemskich, czy też czynszów na rzecz konwentu nie były zapewne w stanie
pokryć w całości budowy murowanych gmachów klasztoru i sanktuarium. Przez kolejne
dziesięciolecia klasztor gidelski otrzymywał od różnych osób dary pieniężne lub zapisy13.
Stworzyły one podstawę materialną wszelkich podejmowanych przedsięwzięć, w tym
architektonicznych i artystycznych. Z uwagi na brak dostatecznie zamożnego jednego fun-
datora, budowa i wyposażanie kościoła przeciągały się w czasie.
Powstanie dominikańskiego klasztoru i sanktuarium maryjnego w Gidlach wpisuje się
w formy potrydenckiej religijności na ziemiach polskich. Jedną z nich było zakładanie
nowych ośrodków kultu maryjnego. Istotną rolę odgrywały także czynniki ekonomicz-
ne14. Świadczy o tym zarówno intensywność i skala prac od momentu przybycia do Gidel
dominikanów aż do połowy wieku XVII, jak i późniejsze osłabienie tempa i przeciągające
się w czasie prace nad wystrojem.
Już od XVIII w. za najstarszą część obecnego kościoła uznawano kaplicę Najświętszej
Marii Panny (tj. prawe ramię transeptu obecnej świątyni), funkcjonującą przez jakiś czas
samodzielnie15. Także w późniejszej tradycji klasztornej przyjmowano, że kaplica Matki
Boskiej stanęła jako pierwsza, a następnie przystąpiono do murowania kościoła i kaplicy
św. Jacka16. Za kaplicę Matki Bożej uważano istniejącą do dziś kaplicę cudownego wize-
runku, czyli prawe (południowe) ramię transeptu obecnej świątyni. Miano ją wznieść
z ofiar i składek wiernych, ze względu na szczupłość starej świątyni17.
Zdaniem niektórych współczesnych badaczy, dominikanie w latach 1640-1642 wznieśli
nowy kościół, który utożsamiać należy z dzisiejszą kaplicą cudownej figurki Najświętszej
Marii Panny. Kościół ten w wyniku rozbudowy uzyskać miał postać obecnej bazyliki, kon-
sekrowanej w roku 165618. Według nieco innej tezy, kaplica ufundowana w roku 1615 przez
Annę z Rusoscic, około roku 1640 została przekształcona przez Jana Buszta, stając się czę-
ścią składową nowej świątyni19. Kaplica wzniesiona w roku 1615 z fundacji Anny Dąbrow-
skiej nie ma jednak nic wspólnego z obecną kaplicą Matki Bożej, wchodzącą w skład
obecnego kościoła. Stała w innym miejscu i użytkowano ją do połowy XVII stulecia jako
świątynię klasztorną, zwaną w końcowym okresie swego istnienia „starym kościółkiem"20.
Powyższe informacje o wcześniejszym wzniesieniu kaplicy od pozostałych części ko-
ścioła zdaje się potwierdzać cezura widoczna między kaplicą Matki Bożej a nawą, zauwa-
żalna w strefie belkowania wnętrza (il. 4). W osi skrajnych pilastrów od strony nawy
13 Dokumenty i akta zapisów na rzecz klasztoru zawierają następujące zespoły akt archiwalnych: ADK, Gi: 126, 130,
131, 133.
14 MIŁOBĘDZKI, op. cit., t. I, s. 17-19; Piotr GRYGLEWSKI, „Potrydenckie przemiany w architekturze sakralnej.
Uwagi na przykładzie zabytków z obszaru Polski centralnej", [w:] Sztuka po Trydencie, red. Kazimierz KUCZMAN,
ks. Andrzej WITKO (Studia de Arte Moderna, I), Kraków 2014, s. 290-292.
15 ZAGAJOWSKI, op. cit., cz. 26; SIEYKOWSKI, op. cit.
16 ADK, Gi 219: Opis historyczny klasztoru i kościoła Gidelskiego Dominikanów R. 1825 2. Lutego spisany, s. 2: „Za
pomocą różnych dobrodziejów kaplicę NMP wspaniałą wystawili i uzyskali prawo odprawiania mszy św. od M. Łu-
bieńskiego. Dalej przyłożyli się do zakładania fundamentów wielkiego kościoła i kaplicy św. Jacka...".
17 ADK, Gi 173, s. 2.
18 Konstanty Maria ŻUKIEWICZ OP, Matka Boska Gidelska, Miejsce Piastowe 1927, s. 18, 20; WARDZYŃSKI, op.
cit., t. I, s. 123, przyp. 232.
19 GRYGLEWSKI, „Między sacrum a doczesnością...", s. 71-72.
20 ADK, Gi 188: Liber expensorum et perceptorum conventus Gidlensis 1644-1683, s. 262.