DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Dettloff, Paweł: Koś¬ciół dominikanów w Gidlach w ¬świetle najnowszych badań: Chronologia budowy i problem autorstwa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0060
58
Paweł Dettloff
terenie Rzeczypospolitej, jakie miały miejsce od końca wieku XVIII i w XIX stuleciu,
konwent gidelskich dominikanów pozostawał jedynym funkcjonującym klasztorem tego
zgromadzenia na obszarze Królestwa Polskiego. Mimo formalnego zniesienia na począt-
ku wieku XX doczekał on momentu odrodzenia państwa polskiego i konwentów domini-
kańskich na jego terytorium117.
Problem autorstwa
Oprócz wyjaśnienia genezy oryginalnego planu kościoła gidelskich dominikanów, za-
gadnieniem najbardziej intrygującym naukowców pozostaje kwestia jego autorstwa118.
Podstawowym dokumentem odnoszącym się do budowy świątyni jest odpis umowy
z Janem Busztem z roku 1634 w księdze narad konwentu. Jest to odnowienie i aktualiza-
cja wcześniejszego kontraktu zawartego dwa lata wcześniej (tj. w roku 1632). Umowa
zawarta „ze Sławetnym Panem Janem Buszt Mularzem", zawiera następujące postano-
wienia: „[...] Pan Jan Mularz podymnie się murowania Kościoła Najświętszey Panny
w Gidlach za taką zapłatę: Ma brać od sążni murów, to iest od trzech łokci mularskich na
krzysz złotych sześć y puł złotego, z których ma zawsze brac za każdy sążeń ex nunc pięć
złotych, a zostawa pułtora złotego na dalszą robote. Tę robotę zaczyna a die 20 Juny
eiusem Anni, y ma ią konczycz zozdobami wewnętrznymi iako pokazał wizerunk, to iest
z kabzansami, Architraftami, y inszymi ozdobami do takiego budynku spaniałego przyna-
leżącymi"119. Zapewne na podstawie tego dokumentu Stanisław Łoza uznał, że Jan Buszt
zbudował kościół dominikanów w Gidlach „według własnych abrysów"120. Taka interpre-
tacja jest moim zdaniem zbyt daleko idąca. Analiza podobnych zapisów dotyczących bu-
dowy innych kościołów w dobie nowożytnej dowodzi, że uproszczone i powierzchowne
rozumienie tekstu może prowadzić do poważnych nieporozumień i błędów atrybucyj-
nych121. W tekście odpisu umowy nie znajdujemy wcale potwierdzenia, że Buszt sporzą-
dził plany kościoła, ale tylko że miał go budować (a ściślej murować). Ponadto z szyku
zdań przypuszczać można, że pokazany wizerunek dotyczył raczej ozdób wewnętrznych,
a nie całościowego projektu. Z umowy nie wynika jednoznacznie, czy wizerunek ten Buszt
sporządził własnoręcznie, czy też był dziełem kogoś innego, przekazanym następnie
Busztowi jako plan, którego ten miał się trzymać jako wykonawca. W świetle współcze-
snych badań identycznie lub podobnie formułowane przekazy archiwalne oznaczają czę-
sto tylko uzgodnienie z wykonawcą realizacji przedstawionego projektu122.
Od XVII stulecia obserwować można zjawisko rozdzielania poszczególnych etapów
procesu budowy na odrębne zadania oraz stopniową specjalizację zawodową ich wyko-
117 Jerzy KŁOCZOWSKI, „Zakon braci kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Zarys dziejów", [w:] Studia nad historią
dominikanów w Polsce 1222-1972, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, t. I, Warszawa 1975, s. 108, 125.
118 Zob. przypis nr 5.
119 ADK, Gi 23, s. 14-15.
120 ŁOZA, op. cit., s. 41. Podaje on przy tym drugi wariant (?) pisowni budowniczego: „Bucht".
121 Karol GUTTMEJER, „Autorstwo i przekaz źródłowy, a interpretacja dzieła architektonicznego", [w:] Architekt -
budowniczy - mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 24-25 listopada 2004 roku,
red. Hanna FARYNA-PASZKIEWICZ, Małgorzata OMILANOWSKA, Jakub SITO, Warszawa 2007, s. 67-81.
122 GUTTMEJER, op. cit., s. 69-70. Niezależnie od wątpliwości co do podważania atrybucji K. A. Baya w przypadku
kościoła warszawskich wizytek, problem właściwej interpretacji źródeł oraz rozróżnienia pomiędzy projektantem
a wykonawcą jest jednym z ważniejszych dla badaczy architektury nowożytnej. Na temat sporu o autorstwo kościoła
wizytek zob. Jakub SITO, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery - formacja artystycz-
na - organizacja produkcji, Warszawa 2013, s. 90-91.
Paweł Dettloff
terenie Rzeczypospolitej, jakie miały miejsce od końca wieku XVIII i w XIX stuleciu,
konwent gidelskich dominikanów pozostawał jedynym funkcjonującym klasztorem tego
zgromadzenia na obszarze Królestwa Polskiego. Mimo formalnego zniesienia na począt-
ku wieku XX doczekał on momentu odrodzenia państwa polskiego i konwentów domini-
kańskich na jego terytorium117.
Problem autorstwa
Oprócz wyjaśnienia genezy oryginalnego planu kościoła gidelskich dominikanów, za-
gadnieniem najbardziej intrygującym naukowców pozostaje kwestia jego autorstwa118.
Podstawowym dokumentem odnoszącym się do budowy świątyni jest odpis umowy
z Janem Busztem z roku 1634 w księdze narad konwentu. Jest to odnowienie i aktualiza-
cja wcześniejszego kontraktu zawartego dwa lata wcześniej (tj. w roku 1632). Umowa
zawarta „ze Sławetnym Panem Janem Buszt Mularzem", zawiera następujące postano-
wienia: „[...] Pan Jan Mularz podymnie się murowania Kościoła Najświętszey Panny
w Gidlach za taką zapłatę: Ma brać od sążni murów, to iest od trzech łokci mularskich na
krzysz złotych sześć y puł złotego, z których ma zawsze brac za każdy sążeń ex nunc pięć
złotych, a zostawa pułtora złotego na dalszą robote. Tę robotę zaczyna a die 20 Juny
eiusem Anni, y ma ią konczycz zozdobami wewnętrznymi iako pokazał wizerunk, to iest
z kabzansami, Architraftami, y inszymi ozdobami do takiego budynku spaniałego przyna-
leżącymi"119. Zapewne na podstawie tego dokumentu Stanisław Łoza uznał, że Jan Buszt
zbudował kościół dominikanów w Gidlach „według własnych abrysów"120. Taka interpre-
tacja jest moim zdaniem zbyt daleko idąca. Analiza podobnych zapisów dotyczących bu-
dowy innych kościołów w dobie nowożytnej dowodzi, że uproszczone i powierzchowne
rozumienie tekstu może prowadzić do poważnych nieporozumień i błędów atrybucyj-
nych121. W tekście odpisu umowy nie znajdujemy wcale potwierdzenia, że Buszt sporzą-
dził plany kościoła, ale tylko że miał go budować (a ściślej murować). Ponadto z szyku
zdań przypuszczać można, że pokazany wizerunek dotyczył raczej ozdób wewnętrznych,
a nie całościowego projektu. Z umowy nie wynika jednoznacznie, czy wizerunek ten Buszt
sporządził własnoręcznie, czy też był dziełem kogoś innego, przekazanym następnie
Busztowi jako plan, którego ten miał się trzymać jako wykonawca. W świetle współcze-
snych badań identycznie lub podobnie formułowane przekazy archiwalne oznaczają czę-
sto tylko uzgodnienie z wykonawcą realizacji przedstawionego projektu122.
Od XVII stulecia obserwować można zjawisko rozdzielania poszczególnych etapów
procesu budowy na odrębne zadania oraz stopniową specjalizację zawodową ich wyko-
117 Jerzy KŁOCZOWSKI, „Zakon braci kaznodziejów w Polsce 1222-1972. Zarys dziejów", [w:] Studia nad historią
dominikanów w Polsce 1222-1972, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, t. I, Warszawa 1975, s. 108, 125.
118 Zob. przypis nr 5.
119 ADK, Gi 23, s. 14-15.
120 ŁOZA, op. cit., s. 41. Podaje on przy tym drugi wariant (?) pisowni budowniczego: „Bucht".
121 Karol GUTTMEJER, „Autorstwo i przekaz źródłowy, a interpretacja dzieła architektonicznego", [w:] Architekt -
budowniczy - mistrz murarski. Materiały z sesji naukowej Instytutu Sztuki PAN, Warszawa, 24-25 listopada 2004 roku,
red. Hanna FARYNA-PASZKIEWICZ, Małgorzata OMILANOWSKA, Jakub SITO, Warszawa 2007, s. 67-81.
122 GUTTMEJER, op. cit., s. 69-70. Niezależnie od wątpliwości co do podważania atrybucji K. A. Baya w przypadku
kościoła warszawskich wizytek, problem właściwej interpretacji źródeł oraz rozróżnienia pomiędzy projektantem
a wykonawcą jest jednym z ważniejszych dla badaczy architektury nowożytnej. Na temat sporu o autorstwo kościoła
wizytek zob. Jakub SITO, Wielkie warsztaty rzeźbiarskie Warszawy doby saskiej. Modele kariery - formacja artystycz-
na - organizacja produkcji, Warszawa 2013, s. 90-91.