DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Artykuły
DOI article:Dettloff, Paweł: Koś¬ciół dominikanów w Gidlach w ¬świetle najnowszych badań: Chronologia budowy i problem autorstwa
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.71007#0066
64
Paweł Dettloff
elementów dopracowywano w trakcie kolejnych prac budowlano-architektonicznych.
Taki wniosek można wysunąć z zapisków archiwalnych i dziejów budowy. W zachowa-
nym odpisie umowy z roku 1644 na wykonanie dachu na kościele nie pojawia się wzmian-
ka ani o abrysie, ani o modelu czy projekcie. Mowa natomiast o konieczności
ujednolicenia kształtu zamierzonego dachu kaplicy św. Jacka i istniejącego dachu kaplicy
Matki Bożej. Sugerować to może pozostawienie szczegółów kwestii projektowo-tech-
nicznych gestii budowniczego (mistrza Laipelta), z którym zawierano umowę wykonaw-
czą: ,,[...] w ten sposób. Isz przerzeczony Pan Fryderyk Architekt za uczynieniem tego
Contraktu powinien będzie na wszystkim kościele nowym Gidelskim na kaplicy Ś. Jacka,
y na Zakrystnicy postawie wiązanie, połacie y dachem pokryć, tak statecznie y mocno, aby
potym nakrycie zdachowki ztrzymało. Drugiey Kaplicy Panny Mariey poprawie, aby
Świętego Jacka kaplicy kwadrowała. Do tego powinien będzie natymze kościele, między
krzyzem wiezyczkę na parę dzwonów chorowych z pobiciem tarcicami wystawie"169.
Podobna sytuacja dotyczyła chyba także zakrystii. Mimo istnienia jej ogólnego planu,
o którym wspomniano w roku 164117° przy okazji zamierzonej budowy murów, w roku
1665 zawarto kontrakt z majstrem Andrzejem Dworakowskim na wymurowanie sklepie-
nia i wykonanie dekoracji sztukatorskiej171. Także w tym przypadku nie wspomniano
o projekcie, czy też planie. Należy zatem przypuszczać, że sklepienie, a już na pewno
dekoracja sztukatorska jest dziełem inwencji Dworakowskiego i jego warsztatu (il. 6).
Podobnie mogło być w przypadku dekoracji kościoła. Tutaj jednak istniał rysunek plano-
wanych dekoracji, do których należały: „ kabzansy, Architrawy, y insze ozdoby do takiego
budynku spanaiłego przynależące"172. Wspomnianymi „kabzansami" są prawdopodobnie
kasetony zdobiące podniebia łuków arkad międzynawowych oraz arkad między przęsłami
naw bocznych kościoła (il. 2, 12)173. Pozostałe, wspomniane w umowie elementy: archi-
trawy czyli zapewne belkowania oraz inne ozdoby (dekoracje sklepienia) do dziś zdobią
gidelską świątynię dominikanów (il. 2, 5).
Podsumowanie
W świetle cytowanych archiwaliów podawany dotychczas czas budowy kościoła (lata
1632-1644), można skorygować i sprecyzować na lata 1631-1649, przy czym zasadnicze
prace budowlane (mury bez sklepień, kaplica Matki Bożej) wykonano w latach 1631-
1642, dach wzniesiono w latach 1644-1646, sklepienia około 1645-1648, natomiast budo-
wa wież ukończona została dopiero w końcu stulecia XVII, a ich obecne górne
kondygnacje, a przynajmniej gzyms wieńczący, w wieku XVIII. Dotychczasowe datowa-
nie dekoracji stiukowych (1644-1656) należy także zweryfikować. W kościele wykonano
je niewątpliwie w końcowym okresie budowy, tj. około 1645-1648, natomiast w zakrystii
dopiero w roku 1669 przez inny warsztat (Stanisława Dworakowkiego).
Wcześniejsze wzniesienie i samodzielne funkcjonowanie kaplicy Matki Bożej (do roku
1642), a także odmienne rozmiary (długość) prezbiterium w stosunku do ramion transeptu
169 Ibid., s. 39.
170 Ibid., s. 27.
171 Ibid., s. 100.
172 Ibid., s. 14-15.
173 Kasetony - skrzynki. Kabza w języku staropolskim (z greckiego kapsa, z łacińskiego capsa - futerał na zwoje,
capsula - pudełeczko, skrzyneczka). Por. Zygmunt GLOGER, Encyklopedia staropolska ilustrowana, ze wstępem Ju-
liana Krzyżanowskiego, t. II, Warszawa 1974, s. 302.
Paweł Dettloff
elementów dopracowywano w trakcie kolejnych prac budowlano-architektonicznych.
Taki wniosek można wysunąć z zapisków archiwalnych i dziejów budowy. W zachowa-
nym odpisie umowy z roku 1644 na wykonanie dachu na kościele nie pojawia się wzmian-
ka ani o abrysie, ani o modelu czy projekcie. Mowa natomiast o konieczności
ujednolicenia kształtu zamierzonego dachu kaplicy św. Jacka i istniejącego dachu kaplicy
Matki Bożej. Sugerować to może pozostawienie szczegółów kwestii projektowo-tech-
nicznych gestii budowniczego (mistrza Laipelta), z którym zawierano umowę wykonaw-
czą: ,,[...] w ten sposób. Isz przerzeczony Pan Fryderyk Architekt za uczynieniem tego
Contraktu powinien będzie na wszystkim kościele nowym Gidelskim na kaplicy Ś. Jacka,
y na Zakrystnicy postawie wiązanie, połacie y dachem pokryć, tak statecznie y mocno, aby
potym nakrycie zdachowki ztrzymało. Drugiey Kaplicy Panny Mariey poprawie, aby
Świętego Jacka kaplicy kwadrowała. Do tego powinien będzie natymze kościele, między
krzyzem wiezyczkę na parę dzwonów chorowych z pobiciem tarcicami wystawie"169.
Podobna sytuacja dotyczyła chyba także zakrystii. Mimo istnienia jej ogólnego planu,
o którym wspomniano w roku 164117° przy okazji zamierzonej budowy murów, w roku
1665 zawarto kontrakt z majstrem Andrzejem Dworakowskim na wymurowanie sklepie-
nia i wykonanie dekoracji sztukatorskiej171. Także w tym przypadku nie wspomniano
o projekcie, czy też planie. Należy zatem przypuszczać, że sklepienie, a już na pewno
dekoracja sztukatorska jest dziełem inwencji Dworakowskiego i jego warsztatu (il. 6).
Podobnie mogło być w przypadku dekoracji kościoła. Tutaj jednak istniał rysunek plano-
wanych dekoracji, do których należały: „ kabzansy, Architrawy, y insze ozdoby do takiego
budynku spanaiłego przynależące"172. Wspomnianymi „kabzansami" są prawdopodobnie
kasetony zdobiące podniebia łuków arkad międzynawowych oraz arkad między przęsłami
naw bocznych kościoła (il. 2, 12)173. Pozostałe, wspomniane w umowie elementy: archi-
trawy czyli zapewne belkowania oraz inne ozdoby (dekoracje sklepienia) do dziś zdobią
gidelską świątynię dominikanów (il. 2, 5).
Podsumowanie
W świetle cytowanych archiwaliów podawany dotychczas czas budowy kościoła (lata
1632-1644), można skorygować i sprecyzować na lata 1631-1649, przy czym zasadnicze
prace budowlane (mury bez sklepień, kaplica Matki Bożej) wykonano w latach 1631-
1642, dach wzniesiono w latach 1644-1646, sklepienia około 1645-1648, natomiast budo-
wa wież ukończona została dopiero w końcu stulecia XVII, a ich obecne górne
kondygnacje, a przynajmniej gzyms wieńczący, w wieku XVIII. Dotychczasowe datowa-
nie dekoracji stiukowych (1644-1656) należy także zweryfikować. W kościele wykonano
je niewątpliwie w końcowym okresie budowy, tj. około 1645-1648, natomiast w zakrystii
dopiero w roku 1669 przez inny warsztat (Stanisława Dworakowkiego).
Wcześniejsze wzniesienie i samodzielne funkcjonowanie kaplicy Matki Bożej (do roku
1642), a także odmienne rozmiary (długość) prezbiterium w stosunku do ramion transeptu
169 Ibid., s. 39.
170 Ibid., s. 27.
171 Ibid., s. 100.
172 Ibid., s. 14-15.
173 Kasetony - skrzynki. Kabza w języku staropolskim (z greckiego kapsa, z łacińskiego capsa - futerał na zwoje,
capsula - pudełeczko, skrzyneczka). Por. Zygmunt GLOGER, Encyklopedia staropolska ilustrowana, ze wstępem Ju-
liana Krzyżanowskiego, t. II, Warszawa 1974, s. 302.