DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Ciołek, Gerard: Urządzenia ogniowe i ich wpływ na rozwój planu chałupy wiejskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.37710#0393
(9) Urządzenia ogniowe i ich wpływ na rozwój planu chałupy wiejskiej 377
mina znany był w Polsce Zachodniej już w średniowieczu, w każdym ra-
zie spotykany jest on w lustracjach z pierwszej połowy XVII wieku8 9).
Nowszego pochodzenia wydaje się być typ komina arkadowego “), któ-
ry w chałupach o planie symetrycznym dwuizbowym wzniesiony jest w sie-
ni w oparciu o dwa niezależne kominy, które górą przesklepiają się w je-
den trzon (ryc. 155). Na Podhalu i na Śląsku Cieszyńskim w chałupach dwu-
izbowych, przy dwóch piecach stoją w sieni dwa oddzielne kominy (ryc. 154).
Wśród licznych odmian planów chałupy zarysowują się dwie zasad-
nicze grupy. Jedna z nich to plany jednodzielne, (jednotraktowe),
o tendencji rozbudowy wzdłużnej, przez dobudowę nowych elementów,
druga grupa to plany dwudzielne, (dwutraktowe), powstałe przez
podział wewnętrznych pomieszczeń. Dalsze różnice, dotyczące ilości i wza-
jemnego układu elementów planistycznych, stanowią w tym wypadku zja-
wisko wtórne ł0).
Fazą wyjściową- dla obu tych grup jest przypuszczalnie najprostszy
układ planu, a mianowicie i z b a + sień. Grupa jednodzielna rozwijała
się, utrzymując piec w narożniku izby, przy ścianie zewnętrznej (ryc. 164),
grupa dwudzielna kształtowała się okooł pieca, umieszczonego w środku
chałupy. W tym wypadku podział wewnętrzny następował w oparciu
o urządzenie ogniowe, odsunięte od ściany zewnętrznej, mniej więcej o Vs
szerokości traktu (ryc. 165).
Na uwagę zasługuje klasyczny przykład takiego rozwoju planu, jaki
stanowi chałupa w Płotnicy, pow. stolińskiego (ryc. 166), w której zjawie-
nie się pieca na środku izby, niezależnie od istniejącego piekarnika dało
asumpt do wydzielenia z izby ogrzewanej komórki. Etapy rozwoju pla-
nu chałupy kurpiowskiej przedstawiają rysunki 167 i 168. Pierwotny za-
piecek i zimna komora przekształcają się w ogrzewany alkierz. Mogło to
nastąpić tylko przy piecach z ogrzewaczami, podczas gdy urządzenia ognio-
we, o typie pierwotnym, spotykane są jedynie w chałupach, o planie jedno-
dzielnym.
8) B. SCHMIDT, Die Bau- und Kunstdenkmaeler Pomesaniens. 3. Kreis Stuhm.
Gdańsk 1909. Opis budynków folwarcznych w Rekhof pow. Sztum z 1636 roku (w ję-
zyku polskim.
9) Z. GLOGER, o. c. 111.
J0) Określenie „dwudzielny" w odniesieniu do planu chałupy użył F. PERSÓW-
SKISKI, (Osady na prawie ruskiem, polskiem, niemieckiem i wołoskiem w ziemi lwow-
skiej. Studium z dziejów osadnictwa. Lwów 1927), ale w stosunku do osi, którą sta-
nowi sień domu, a więc jest prostopadły do kalenicy dachu, podczas gdy proponowa-
ny przezemnie podział jest równoległy do kalenicy. Podobnie prof. PIASCIK wpro-
wadził określenie „plan skupiony i wydłużony" (Budownictwo Puszczy Kurpiow-
skiej rkp. 1939). Wynikło to z zestawienia planów chałupy podhalańskiej i łowic-
kiej (wydłużonej) z kurpiowską (skupioną). Wydaje mi się, że takie określenie nie
nie wyczerpuje wszystkich zjawisk ewolucji planu. Dopiero kombinacja określeń:
jednodzielny skupiony lub wydłużony oraz dwudzielny skupiony i wydłużony wy-
czerpuje bez reszty klasyfikację zasadniczych typów planistycznych.
mina znany był w Polsce Zachodniej już w średniowieczu, w każdym ra-
zie spotykany jest on w lustracjach z pierwszej połowy XVII wieku8 9).
Nowszego pochodzenia wydaje się być typ komina arkadowego “), któ-
ry w chałupach o planie symetrycznym dwuizbowym wzniesiony jest w sie-
ni w oparciu o dwa niezależne kominy, które górą przesklepiają się w je-
den trzon (ryc. 155). Na Podhalu i na Śląsku Cieszyńskim w chałupach dwu-
izbowych, przy dwóch piecach stoją w sieni dwa oddzielne kominy (ryc. 154).
Wśród licznych odmian planów chałupy zarysowują się dwie zasad-
nicze grupy. Jedna z nich to plany jednodzielne, (jednotraktowe),
o tendencji rozbudowy wzdłużnej, przez dobudowę nowych elementów,
druga grupa to plany dwudzielne, (dwutraktowe), powstałe przez
podział wewnętrznych pomieszczeń. Dalsze różnice, dotyczące ilości i wza-
jemnego układu elementów planistycznych, stanowią w tym wypadku zja-
wisko wtórne ł0).
Fazą wyjściową- dla obu tych grup jest przypuszczalnie najprostszy
układ planu, a mianowicie i z b a + sień. Grupa jednodzielna rozwijała
się, utrzymując piec w narożniku izby, przy ścianie zewnętrznej (ryc. 164),
grupa dwudzielna kształtowała się okooł pieca, umieszczonego w środku
chałupy. W tym wypadku podział wewnętrzny następował w oparciu
o urządzenie ogniowe, odsunięte od ściany zewnętrznej, mniej więcej o Vs
szerokości traktu (ryc. 165).
Na uwagę zasługuje klasyczny przykład takiego rozwoju planu, jaki
stanowi chałupa w Płotnicy, pow. stolińskiego (ryc. 166), w której zjawie-
nie się pieca na środku izby, niezależnie od istniejącego piekarnika dało
asumpt do wydzielenia z izby ogrzewanej komórki. Etapy rozwoju pla-
nu chałupy kurpiowskiej przedstawiają rysunki 167 i 168. Pierwotny za-
piecek i zimna komora przekształcają się w ogrzewany alkierz. Mogło to
nastąpić tylko przy piecach z ogrzewaczami, podczas gdy urządzenia ognio-
we, o typie pierwotnym, spotykane są jedynie w chałupach, o planie jedno-
dzielnym.
8) B. SCHMIDT, Die Bau- und Kunstdenkmaeler Pomesaniens. 3. Kreis Stuhm.
Gdańsk 1909. Opis budynków folwarcznych w Rekhof pow. Sztum z 1636 roku (w ję-
zyku polskim.
9) Z. GLOGER, o. c. 111.
J0) Określenie „dwudzielny" w odniesieniu do planu chałupy użył F. PERSÓW-
SKISKI, (Osady na prawie ruskiem, polskiem, niemieckiem i wołoskiem w ziemi lwow-
skiej. Studium z dziejów osadnictwa. Lwów 1927), ale w stosunku do osi, którą sta-
nowi sień domu, a więc jest prostopadły do kalenicy dachu, podczas gdy proponowa-
ny przezemnie podział jest równoległy do kalenicy. Podobnie prof. PIASCIK wpro-
wadził określenie „plan skupiony i wydłużony" (Budownictwo Puszczy Kurpiow-
skiej rkp. 1939). Wynikło to z zestawienia planów chałupy podhalańskiej i łowic-
kiej (wydłużonej) z kurpiowską (skupioną). Wydaje mi się, że takie określenie nie
nie wyczerpuje wszystkich zjawisk ewolucji planu. Dopiero kombinacja określeń:
jednodzielny skupiony lub wydłużony oraz dwudzielny skupiony i wydłużony wy-
czerpuje bez reszty klasyfikację zasadniczych typów planistycznych.