Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki <Warschau> [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki i Kultury (9.1947)

(9)

Recenzje

387

Dzieje architektury ormiańskiej, kończą się właściwie w wieku XIV
i po te czasy sięga też książka N. M. Tokarskiego. Po w. XIV twórczość
ormiańska wyczerpuje się, oryginalność jej słabnie, pozostaje interesująca
może szczególnie polskiego historyka sztuki, architektura kolonii ormiań-
skich poza samą Armenią, zawierająca w sobie elementy dawniejsze, po-
wtarzająca formy wyniesione z ojczyzny przez ormiańskich emigrantów,
przywiązanych do dawnych tradycji i trzymających się ich mniej lub wię-
cej wiernie, lecz dzieje architektury w rdzennej Armenii mało już mają
do powiedzenia. Do zabytków architektury terytorium Wielkiej Armenii,
ogranicza się też książka Tokarskiego, obejmuje ich jednak o wiele więcej
aniżeli najbardziej znane na zachodzie dawniejsze prace mówiące o tym,
jak np. dzieło Strzygowskiego. Od r. 1918, w którym ono ukazało się, stu-
dia nad architekturą ormiańską przyniosły wiele nowego, zakres badań
rozszerzył się, ukazały się w druku prace autorów takich jak Marr, Czu-
binaszwili, Orbeli, Romanow, Baltrusajtis, Der Nersenian i innych. Nau-
ka wyszła poza punkt widzenia dziejów ormiańskiej sztuki przez Strzy-
gowskiego. Rezultaty badań wymienionych wyżej autorów wciągnął To-
karskij w zakres swego studium, dodając do nich swe własne, polemizując
niekiedy z poglądami innych badaczy, zwłaszcza Toramaniana, przepro-
wadzając rekonstrukcję niektórych zabytków w sposób od niego odmienny.
Książka T. nawiązuje do dziejów architektury przedchrześcijańskiej
na terytorium Armenii, do zabytków epoki hellenistycznej, by przejść
do dziejów właściwej ormiańskiej architektury wieków od V do XIV,
obronnej, cywilnej i kościelnej, zawartej w trzech obszernych rozdzia-
łach. Analiza elementów historycznej architektury ormiańskiej i jej krót-
ka charakterystyka wraz z kartami topograficznymi ukazującymi roz-
mieszczenie terytorialne najważniejszych zabytków, przeglądem litera-
tury i indeksami dopełniając reszty dzieła. Do ważniejszych zagadnień,
przedstawionych przez T. w ich historycznym rozwoju, należy ewolucja
form kamiennego kościoła ormiańskiego, założonego centralnie na planie
krzyża, nakrytego kopułą, później najczęściej z trzema absydami. Wiemy
z licznych zachowanych, a częściej jeszcze odtworzonych tylko w planach
zdjętych z ruin zabytków, do jak wysokiego poziomu doprowadzili ormiań-
scy architekci swój kunszt i jak wspaniałe świątynie fundowali ormiań-
scy królowie i wielmoże. Dzieje ormiańskiej architektury szły własnymi
drogami. Działały na nią w ciągu wieków wpływy sąsiednie, Azji Mniej-
szej i Bizancjum. Wpływy te jednak nigdy nie były przez Armenię przej-
mowane mechanicznie, wzory obce zawsze były oryginalnie przetwarza-
ne i przyswajane, a po klęskach wojennych nawiązywana nić tradycji
rodzimej twórczości, snutej od wieków. Z zakresu zagadnień związanych
z kwestią wpływów interesujące jest też przyjęcie w XII—XIV w. ele-
mentów sztuki islamickiej, Seldżuków i nawzajem wpływ architektury
ormiańskiej na sztukę seldżucką Azji Mniejszej.
Nie są te zagadnienia obce także polskiej historii sztuki. Echa ich
odbijały się na południowo-wschodnich kresach dawnej Rzeczypospolitej,
zwłaszcza w architekturze kościelnej, ormiańskiej kolonii Kamieńca Po-
dolskiego, Jazłowca, Lwowa, tego ostatniego najdobitniej w lwowskiej
katedrze ormiańskiej z w. XIV. Problemy architektury ormiańskich ko-
lonii są bardziej złożone. Komplikuje je fakt pochodzenia głównej fali
ormiańskich kolonistów na ziemiach polskich z Krymu, gdzie wpływy
architektury bizantyńskiej dołączały się do tradycyjnych form przywie-
zionych z rodzimej Armenii. Tych zagadnień książka Tokarskiego nie do-