(38)

Kształty Warszawy

185

mniejsza dzwonnica przy kolegiacie, dalej kościoła św. Klary i kaplicy
moskiewskiej. Czerwień gotyckiej cegły wypierać zaczyna biel ciosu ka-
miennego i tynków. Obraz ten utrwala nowoodkryta panorama Warsza-
wy42). Poza miastem, kraniec jego wpływów zaznaczał kościółek Znale-
zienia św. Krzyża na północy i nowy pałac Ujazdowski na południu.
Po r. 1632 nastąpiły lata pokoju i wzmożonego budownictwa. Archi-
tektura kościelna: fasada kolegiaty, kościół Reformatów, Kamedułów na
Bielanach, klasztor Dominikanów (1638—1649), Domek Loretański na
Pradze 1640, drewniane jeszcze świątynie Karmelitów na Krakowskim
Przedmieściu, Franciszkanów (1646) 43) i Pijarów miały charakter prowin-
cjonalny. Doniosłe zmiany obrazu miasta wniosał architektura magnacka.
Obok nowego pałacu królewskiego, wymurowanego w 1634 r. (który nie-
bawem przyjmie nazwę Kazimierzowskiego)44) na skarpie rozsiadły się in-
ne wspaniałości: A. Kazanowskiego (między Bednarską a Bernardynami45),
hetmana S. Koniecpolskiego (1643), zaś między wałem, a ul. Wierzbowską
(Wierzbową) pałac kanclerza J. Ossolińskiego (1641) 46). Znakomity opis
Warszawy A. Jarzębskiego z r. 1643 wylicza nadto pałac prymasowski
na Senatorskiej i pałac biskupów poznańskich na Miodowej, których ów-
czesny kształt nie jest nam znany. Wreszcie trzeba wspomnieć zbudowany
w latach 1638—1643 Cekhaus na Długiej.
Architektem najgłośniejszym tego okresu był Constantino Tencalla,
twórca Kolumny Zygmunta 1644, obok niego wyrasta z zapisek archiwal-
nych zagadkowy jeszcze Łukasz Dambrowski, architekt nadworny hetmana
Koniecpolskiego i cesarza (może Czech z pochodzenia). Formy architektury
pałacowej były bądź włoskie ■—• bądź północne, niderlandzkie. Wiązało
się to z ogólnym przełomem kulturalnym tym czasów47).
Obok 3 rezydencji królewskich, 5 pałaców — Jarzębski wylicza nadto
57 dworów, niemal wyłącznie należących do senatorów i beneficjantów
kościelnych.
Obraz miasta opisany przez Jarzębskiego, a potem przez A. Morszty-
na, przedstawiony na sztychowanych panoramach z 1655 r. (t. zw. Dahl-
berga) przedstawia zupełnie odmienny charakter od poprzednich. Warsza-
wa stała się już stolicą i siedzibą (choćby czasową) oligarchii. Nie kościoły
oszczędnie fundowane nadają jej oblicze -—■ lecz kilka rozległych siedzib
feodałów, tonących w wspaniałych strzyżonych ogrodach włoskich na
skarpie warszawskiej, oraz niezliczone dwory drewniane, pogrążone w sa-
dach obrazują teraz nową hierarchię wartości.

"2) MORELOWSKI 1. c. por. też A. WIECZORKIEWICZ. Widok Warszawy z r.
1662, BHSK VI (1938) 367—9.
43) BARTOSZEWICZ 13.
M) KOROTYŃSKI 563; ROSTAFIŃSKI.
45) WEJNERT II 207 nast.
46) MAŁCUŻYŃSKI 60.
47) T. MAŃKOWSKI, Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII w., K. 1935.