DOI Artikel:
Folga-Januszewska, Dorota: Uniwersyteckie początki Muzeum Narodowego w Warszawie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23829#0200
Dorota Folga-Januszewska
Uniwersyteckie początki Muzeum Narodowego w Warszawie
W Dziejach muzealnictwa uniwersytety zaj-
mują szczególne miejsce. Związek studiów
wyższych zarówno w dziedzinie nauki, jak
i sztuki z muzeami od początku wypełniał edukacyj-
ną kartę statutowych obowiązków' muzeów jako kolek-
cji publicznych. Instytucje muzealne, które od dwóch
stuleci mają w społeczeństwach europejskich szczególne
miejsce i swoje odrębne prawo, żyły od dziesięcioleci
w przestrzeni pomiędzy światem uniwersyteckiej i aka-
demickiej naukowości a dowolnością i wolnością sztu-
ki prezentacji. Jedne muzea były, ze względu na swój
charakter, bardziej naukowe (jak np. muzea nauki,
przyrodnicze, techniczne), inne chętniej przyjmowa-
ły pozycję wolności kulturowej.
Muzea tworzone przy uniwersytetach i szkołach
były w nowożytnej tradycji europejskiej jedną z naj-
woześniejszych gałęzi edukacyjnego i publicznego
kolekcjonerstwa. W 1546 roku został utworzony przy
uniwersytecie w Padwie ogród botaniczny, który wraz
z towarzyszącymi mu kolekcjami ornitologicznymi
i mineralogicznymi stał się miejscem odwiedzin, ba-
dań i studiów dla wielu pokoleń uczonych i miłośni-
ków nauk1. Podobne zbiory powstawały w całej
Europie Łacińskiej, miasta Italii były jednak tymi
pierwszymi, gdzie tradycja publicznych zbiorów sztuki
(np. Musei Capitolini, Rzym — założone w 1471; Ga-
leria Uffizi, Florencja — XVI wiek) i edukacyjnych
kolekcji naukowych przy uniwersytetach i klasztorach
— rozkwitła szczególnie silnie w XVI wieku. Z czasem,
gdy coraz to nowe uczelnie zakładane były w miastach
Europy, przybywało także kolekcji i zbiorów uniwer-
syteckich o różnym charakterze, które systematycznie
przekształcały się w muzea. Grupa ta dała początek
muzealnictwu naukowemu, przyrodniczemu i histo-
rycznemu, zbiory artystyczne nie pełniły w muzeach
uniwersyteckich najważniejszej roli, choć były obecne
od początku ich fundacji. Kolekcje te miały zazwyczaj
charakter pomocniczy i służyły ilustracji wykładanych
przedmiotów. Wśród tego typu zbiorów rozwinęły się
także kolekcje kuriozów, zaliczane przez Krzysztofa
Pomiana do symptomów „kultury ciekawości”2.
Trudno wyjaśnić, dlaczego we współczesnej mu-
zeologii ta właśnie grupa wczesnych muzeów uniwer-
syteckich jest często pomijana, a za początki „epoki
muzeów" uważa się dopiero 2. połowę XVIII wieku,
kiedy wielkie prywatne (często królewskie) zbiory
sztuki zaczęły być stopniowo przekształcane w publi-
czne muzea, uzyskując pozajednostkowy status mająt-
ku narodu.
Według niektórych badaczy prekursorami zbiorów
muzealnych były kolekcje przyszkolne. W Larsa,
w Mezopotamii znaleziono zbiory tabliczek z kopia-
mi starych inskrypcji, które należały do miejscowej
szkoły. Sir Leonard Woolley, badając babilońskie Ur,
zwracał uwagę, że przy szkołach świątynnych znajdo-
wano kolekcje nie tylko tabliczek z napisami, ale tak-
że rozmaite zbiory starożytności. Wszędzie tam, gdzie
rozwijały się kultury starożytne: w Grecji, Rzymie,
w Chinach, znaleźć można zaczątki wspólnoty kolek-
cji artystycznych i naukowych, połączonych z funkcjami
edukacyjnymi. Kolekcje gromadzone z przyczyn reli-
gijnych stawały się dobrem publicznym także w kra-
jach muzułmańskich w okresie średniowiecza i były
zazwyczaj lokowane przy szkołach.
W XII wieku można mówić już w Europie o ryn-
ku antykwarycznym, a nawet o wymianie między ko-
lekcjami. Henry of Blois, biskup Winchester, w czasie
swej podróży do Rzymu w roku 1151 zakupywał sta-
rożytne rzeźby. I choć rozwój kolekcjonerstwa arty-
stycznego przypisywany jest w Europie raczej dworom
królewskim i książęcym, prywatnym kolekcjonerom
(słynne zbiory zainicjowane przez Cosimo de Medici,
które dały początek późniejszej Galerii Uffizi) oraz
skarbcom kościelnym, trzeba jednak pamiętać, że
muzea uniwersyteckie, łączone nierzadko z kolekcja-
mi naukowymi fundacji i towarzystw' naukowych, ta-
kich jak np. Accademia del Cimento we Florencji
(1657), Royal Society of London (1660), Academie des
Sciences w Paryżu (1666) — dały właściwy początek
naukowemu muzealnictwu z jego metodami dokumen-
tacji: katalogami, inwentarzami, kartami przechowy-
wania i historii obiektu. Tym samym muzea tworzone
przy uniwersytetach, szkołach klasztornych, towarzy-
stwach naukowych stały się instytucjami pro bono
publico, zanim jeszcze Rewolucja Francuska i parla-
ment brytyjski zdecydowały o publicznym udostępnie-
niu królewskich i miejskich zbiorów sztuki.
Pierwszą instytucją publiczną, która świadomie dla
zbiorów muzealnych zbudowała osobny budynek, był
Uniwersytet w Oksfordzie. Wzniesione tam w 1683
Uniwersyteckie początki Muzeum Narodowego
197
Uniwersyteckie początki Muzeum Narodowego w Warszawie
W Dziejach muzealnictwa uniwersytety zaj-
mują szczególne miejsce. Związek studiów
wyższych zarówno w dziedzinie nauki, jak
i sztuki z muzeami od początku wypełniał edukacyj-
ną kartę statutowych obowiązków' muzeów jako kolek-
cji publicznych. Instytucje muzealne, które od dwóch
stuleci mają w społeczeństwach europejskich szczególne
miejsce i swoje odrębne prawo, żyły od dziesięcioleci
w przestrzeni pomiędzy światem uniwersyteckiej i aka-
demickiej naukowości a dowolnością i wolnością sztu-
ki prezentacji. Jedne muzea były, ze względu na swój
charakter, bardziej naukowe (jak np. muzea nauki,
przyrodnicze, techniczne), inne chętniej przyjmowa-
ły pozycję wolności kulturowej.
Muzea tworzone przy uniwersytetach i szkołach
były w nowożytnej tradycji europejskiej jedną z naj-
woześniejszych gałęzi edukacyjnego i publicznego
kolekcjonerstwa. W 1546 roku został utworzony przy
uniwersytecie w Padwie ogród botaniczny, który wraz
z towarzyszącymi mu kolekcjami ornitologicznymi
i mineralogicznymi stał się miejscem odwiedzin, ba-
dań i studiów dla wielu pokoleń uczonych i miłośni-
ków nauk1. Podobne zbiory powstawały w całej
Europie Łacińskiej, miasta Italii były jednak tymi
pierwszymi, gdzie tradycja publicznych zbiorów sztuki
(np. Musei Capitolini, Rzym — założone w 1471; Ga-
leria Uffizi, Florencja — XVI wiek) i edukacyjnych
kolekcji naukowych przy uniwersytetach i klasztorach
— rozkwitła szczególnie silnie w XVI wieku. Z czasem,
gdy coraz to nowe uczelnie zakładane były w miastach
Europy, przybywało także kolekcji i zbiorów uniwer-
syteckich o różnym charakterze, które systematycznie
przekształcały się w muzea. Grupa ta dała początek
muzealnictwu naukowemu, przyrodniczemu i histo-
rycznemu, zbiory artystyczne nie pełniły w muzeach
uniwersyteckich najważniejszej roli, choć były obecne
od początku ich fundacji. Kolekcje te miały zazwyczaj
charakter pomocniczy i służyły ilustracji wykładanych
przedmiotów. Wśród tego typu zbiorów rozwinęły się
także kolekcje kuriozów, zaliczane przez Krzysztofa
Pomiana do symptomów „kultury ciekawości”2.
Trudno wyjaśnić, dlaczego we współczesnej mu-
zeologii ta właśnie grupa wczesnych muzeów uniwer-
syteckich jest często pomijana, a za początki „epoki
muzeów" uważa się dopiero 2. połowę XVIII wieku,
kiedy wielkie prywatne (często królewskie) zbiory
sztuki zaczęły być stopniowo przekształcane w publi-
czne muzea, uzyskując pozajednostkowy status mająt-
ku narodu.
Według niektórych badaczy prekursorami zbiorów
muzealnych były kolekcje przyszkolne. W Larsa,
w Mezopotamii znaleziono zbiory tabliczek z kopia-
mi starych inskrypcji, które należały do miejscowej
szkoły. Sir Leonard Woolley, badając babilońskie Ur,
zwracał uwagę, że przy szkołach świątynnych znajdo-
wano kolekcje nie tylko tabliczek z napisami, ale tak-
że rozmaite zbiory starożytności. Wszędzie tam, gdzie
rozwijały się kultury starożytne: w Grecji, Rzymie,
w Chinach, znaleźć można zaczątki wspólnoty kolek-
cji artystycznych i naukowych, połączonych z funkcjami
edukacyjnymi. Kolekcje gromadzone z przyczyn reli-
gijnych stawały się dobrem publicznym także w kra-
jach muzułmańskich w okresie średniowiecza i były
zazwyczaj lokowane przy szkołach.
W XII wieku można mówić już w Europie o ryn-
ku antykwarycznym, a nawet o wymianie między ko-
lekcjami. Henry of Blois, biskup Winchester, w czasie
swej podróży do Rzymu w roku 1151 zakupywał sta-
rożytne rzeźby. I choć rozwój kolekcjonerstwa arty-
stycznego przypisywany jest w Europie raczej dworom
królewskim i książęcym, prywatnym kolekcjonerom
(słynne zbiory zainicjowane przez Cosimo de Medici,
które dały początek późniejszej Galerii Uffizi) oraz
skarbcom kościelnym, trzeba jednak pamiętać, że
muzea uniwersyteckie, łączone nierzadko z kolekcja-
mi naukowymi fundacji i towarzystw' naukowych, ta-
kich jak np. Accademia del Cimento we Florencji
(1657), Royal Society of London (1660), Academie des
Sciences w Paryżu (1666) — dały właściwy początek
naukowemu muzealnictwu z jego metodami dokumen-
tacji: katalogami, inwentarzami, kartami przechowy-
wania i historii obiektu. Tym samym muzea tworzone
przy uniwersytetach, szkołach klasztornych, towarzy-
stwach naukowych stały się instytucjami pro bono
publico, zanim jeszcze Rewolucja Francuska i parla-
ment brytyjski zdecydowały o publicznym udostępnie-
niu królewskich i miejskich zbiorów sztuki.
Pierwszą instytucją publiczną, która świadomie dla
zbiorów muzealnych zbudowała osobny budynek, był
Uniwersytet w Oksfordzie. Wzniesione tam w 1683
Uniwersyteckie początki Muzeum Narodowego
197