DOI Artikel:
Putkowska, Jolanta: Pałac Kazimierzowski
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23829#0208
Jolanta Putkowska
Pałac Kazimierzowski
ałac Kazimierzowski jest obok Zamku Królew-
skiego w panoramie miasta jedną z najwspa-
nialszych budowli na skarpie warszawskiej.
W XVII wieku zwany Villa Regia lub Pałacem Ogro-
dowym zajmuje w kompleksie gmachów Uniwersytetu
Warszawskiego miejsce szczególne z racji znajdującej
się tu siedziby władz Uczelni, jak rówmież wartości za-
bytkowych i historycznych oraz wyjątkowych walorów
architektonicznych.
Pierwotny pałac, którego budowę rozpoczął naj-
pewniej Zygmunt III Waza przed 1632 rokiem, pełnił
funkcję willi na przedmieściu, uzupełniającej program
oficjalnej rezydencji królewskiej na Zamku. Wzniesio-
ny został na terenie przy Krakowskim Przedmieściu,
gdzie w XV wieku na południe od grodu i miasta znaj-
dował się dwór książąt mazowieckich z folwarkiem
i zwierzyńcem. Wielkość posesji, jaką na początku
XVII wieku zajmowała Villa Regia, ustaliła ostatecz-
nie w 1573 roku Anna Jagiellonka1, zmniejszając ob-
szar jaki pierwotnie zajmowała o pas głębokich parceli
wzdłuż Krakowskiego Przedmieścia, darowanych wy-
branym sługom, z pozostawieniem wąskiego dojazdu
tylko od północy. Druga droga przy południowej grani-
cy doprowadzała do istniejącego w tej części folwarku.
Pomiędzy drogami pozostał zmniejszony ogród, przy
nim dziedziniec przed dworem, a dalej w kierunku
wschodnim, wzdłuż krawędzi skarpy, wąski taras i zwie-
rzyniec pod skarpą dochodzący wówczas do rzeki.
Nowy pałac Zygmunta III wybudowano przy kra-
wędzi skarpy pomiędzy ogrodem a zwierzyńcem.
Usytuowanie tego głównego gmachu rezydencji
królewskiej na przedmieściu stołecznego miasta
było starannie przemyślane, a wybór uwarunkowany
ukształtowaniem terenu, rozmieszczeniem istnieją-
cych zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, jak
folwark i stajnie, oraz zagospodarowaniem wspania-
łego ogrodu, a także — i może przede wszystkim —
wymogami kompozycyjnymi obowiązującymi wów-
czas w projektowaniu takich siedzib. Ukończony przez
Władysława IV budynek o funkcji mieszkalno-repre-
zentacyjnej stanowił dominantę w całym założeniu.
Od zachodu był poprzedzony wydłużonym poprzecz-
nie dziedzińcem, przy którym stał także dawny dwór
Anny Wazówny, wzniesiony po 1622 roku. Dojazd do
dziedzińca prowadził poprzez przeddziedziniec, do-
stępny od placyku przy Krakowskim Przedmieściu
bramą przy stajniach wybudowanych przez Zygmun-
ta Augusta w 3. ćwierci XVI wieku2. Z przeddziedziń-
cem sąsiadowało podwórze kuchenne. Za pałacem
i dworem znajdowały się przedzielone wąwozem ta-
rasy, od których opadała stromo skarpa ze zwierzyń-
cem u podnóża. Resztę terenu willi zajmował obszerny
ogród i w narożniku południowo-zachodnim regular-
ny dziedziniec gospodarczy na planie prostokąta.
Pałac był budowlą o dwóch kondygnacjach, z głów-
ną reprezentacyjną na piętrze zwańąpiano nobile, nad
którą znajdowało się jeszcze niskie półpiętro. Plan
pałacu, dość złożony, miał układ wynikający z prawi-
dłowo rozwiązanej funkcji. W głównym korpusie na
rzucie prostokąta znajdowały się największe pomiesz-
czenia z sienią na drugiej kondygnacji dostępną po-
przez zewnętrzną klatkę schodową i dalej z wysoką
salą na środku, a po bokach z dwoma pokojami recep-
cyjnymi, do których przylegały od strony skarpy wysu-
nięte poza narys prostokąta sypialnie i gabinety połączone
otwartą loggią. Dwa pokoje recepcyjne z sypialnią i ga-
binetem tworzyły identyczne apartamenty, z jednej
strony króla, z drugiej strony królowej. W przyziemiu,
poza kaplicą, pomieszczenia o takim samym układzie
jak na piętrze były użytkowane różnie, w zależności
od potrzeb. Tak utworzoną bryłę pałacu przekrywał
wysoki czterospadowy dach i uzupełniały cztery na-
rożne, wyższe o jedną kondygnację wieże (ił. 122).
Prawidłowości opisanego funkcjonalnego rozpla-
nowania willi i bogatemu układowi przestrzennemu
odpowiadało opracowanie architektoniczne i wystrój
wnętrz. Piętra we wszystkich elewacjach oddzielały
profilowane gzymsy, otwory okienne nanizane na
wspólne osie zdobiły profilowane uszakowe obramie-
nia, na 1. piętrze z profilowanymi gzymsami nad fry-
zem i ozdobnymi plycinowymi podokiennikami.
Całość nad półpiętrem obiegała ozdobna attyka. Wieże
potraktowano specjalnie, dodając pilastry na narożach
najwyższych kondygnacji, nakrywając stożkowatymi
wysokimi daszkami, kopulastymi zwieńczeniami z ku-
lą i chorągiewką na końcu. Ponadto wyróżniono ele-
wację frontową od dziedzińca i elewację od strony
skarpy. Pierwsza była poszerzona parawanowymi ścia-
nami dostawionymi z dwóch stron do korpusu, zakoń-
czonymi wieżami. Miała silnie akcentowaną partię
Pałac Kazimierzowski
205
Pałac Kazimierzowski
ałac Kazimierzowski jest obok Zamku Królew-
skiego w panoramie miasta jedną z najwspa-
nialszych budowli na skarpie warszawskiej.
W XVII wieku zwany Villa Regia lub Pałacem Ogro-
dowym zajmuje w kompleksie gmachów Uniwersytetu
Warszawskiego miejsce szczególne z racji znajdującej
się tu siedziby władz Uczelni, jak rówmież wartości za-
bytkowych i historycznych oraz wyjątkowych walorów
architektonicznych.
Pierwotny pałac, którego budowę rozpoczął naj-
pewniej Zygmunt III Waza przed 1632 rokiem, pełnił
funkcję willi na przedmieściu, uzupełniającej program
oficjalnej rezydencji królewskiej na Zamku. Wzniesio-
ny został na terenie przy Krakowskim Przedmieściu,
gdzie w XV wieku na południe od grodu i miasta znaj-
dował się dwór książąt mazowieckich z folwarkiem
i zwierzyńcem. Wielkość posesji, jaką na początku
XVII wieku zajmowała Villa Regia, ustaliła ostatecz-
nie w 1573 roku Anna Jagiellonka1, zmniejszając ob-
szar jaki pierwotnie zajmowała o pas głębokich parceli
wzdłuż Krakowskiego Przedmieścia, darowanych wy-
branym sługom, z pozostawieniem wąskiego dojazdu
tylko od północy. Druga droga przy południowej grani-
cy doprowadzała do istniejącego w tej części folwarku.
Pomiędzy drogami pozostał zmniejszony ogród, przy
nim dziedziniec przed dworem, a dalej w kierunku
wschodnim, wzdłuż krawędzi skarpy, wąski taras i zwie-
rzyniec pod skarpą dochodzący wówczas do rzeki.
Nowy pałac Zygmunta III wybudowano przy kra-
wędzi skarpy pomiędzy ogrodem a zwierzyńcem.
Usytuowanie tego głównego gmachu rezydencji
królewskiej na przedmieściu stołecznego miasta
było starannie przemyślane, a wybór uwarunkowany
ukształtowaniem terenu, rozmieszczeniem istnieją-
cych zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, jak
folwark i stajnie, oraz zagospodarowaniem wspania-
łego ogrodu, a także — i może przede wszystkim —
wymogami kompozycyjnymi obowiązującymi wów-
czas w projektowaniu takich siedzib. Ukończony przez
Władysława IV budynek o funkcji mieszkalno-repre-
zentacyjnej stanowił dominantę w całym założeniu.
Od zachodu był poprzedzony wydłużonym poprzecz-
nie dziedzińcem, przy którym stał także dawny dwór
Anny Wazówny, wzniesiony po 1622 roku. Dojazd do
dziedzińca prowadził poprzez przeddziedziniec, do-
stępny od placyku przy Krakowskim Przedmieściu
bramą przy stajniach wybudowanych przez Zygmun-
ta Augusta w 3. ćwierci XVI wieku2. Z przeddziedziń-
cem sąsiadowało podwórze kuchenne. Za pałacem
i dworem znajdowały się przedzielone wąwozem ta-
rasy, od których opadała stromo skarpa ze zwierzyń-
cem u podnóża. Resztę terenu willi zajmował obszerny
ogród i w narożniku południowo-zachodnim regular-
ny dziedziniec gospodarczy na planie prostokąta.
Pałac był budowlą o dwóch kondygnacjach, z głów-
ną reprezentacyjną na piętrze zwańąpiano nobile, nad
którą znajdowało się jeszcze niskie półpiętro. Plan
pałacu, dość złożony, miał układ wynikający z prawi-
dłowo rozwiązanej funkcji. W głównym korpusie na
rzucie prostokąta znajdowały się największe pomiesz-
czenia z sienią na drugiej kondygnacji dostępną po-
przez zewnętrzną klatkę schodową i dalej z wysoką
salą na środku, a po bokach z dwoma pokojami recep-
cyjnymi, do których przylegały od strony skarpy wysu-
nięte poza narys prostokąta sypialnie i gabinety połączone
otwartą loggią. Dwa pokoje recepcyjne z sypialnią i ga-
binetem tworzyły identyczne apartamenty, z jednej
strony króla, z drugiej strony królowej. W przyziemiu,
poza kaplicą, pomieszczenia o takim samym układzie
jak na piętrze były użytkowane różnie, w zależności
od potrzeb. Tak utworzoną bryłę pałacu przekrywał
wysoki czterospadowy dach i uzupełniały cztery na-
rożne, wyższe o jedną kondygnację wieże (ił. 122).
Prawidłowości opisanego funkcjonalnego rozpla-
nowania willi i bogatemu układowi przestrzennemu
odpowiadało opracowanie architektoniczne i wystrój
wnętrz. Piętra we wszystkich elewacjach oddzielały
profilowane gzymsy, otwory okienne nanizane na
wspólne osie zdobiły profilowane uszakowe obramie-
nia, na 1. piętrze z profilowanymi gzymsami nad fry-
zem i ozdobnymi plycinowymi podokiennikami.
Całość nad półpiętrem obiegała ozdobna attyka. Wieże
potraktowano specjalnie, dodając pilastry na narożach
najwyższych kondygnacji, nakrywając stożkowatymi
wysokimi daszkami, kopulastymi zwieńczeniami z ku-
lą i chorągiewką na końcu. Ponadto wyróżniono ele-
wację frontową od dziedzińca i elewację od strony
skarpy. Pierwsza była poszerzona parawanowymi ścia-
nami dostawionymi z dwóch stron do korpusu, zakoń-
czonymi wieżami. Miała silnie akcentowaną partię
Pałac Kazimierzowski
205