DOI Artikel:
Wątroba, Przemysław: Gmach Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.23829#0250
Przemysław Wątroba
Gmach Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu
Warszawskiego*
owołany przez cara Aleksandra I ukazem z 19
listopada 1816 roku Królewski Uniwersytet
Warszawski stwarzał olbrzymią szansę dla roz-
woju nauk ścisłych w Królestwie Polskim. Czwartym,
spośród pięciu utworzonych wówczas wydziałów, był
Wydział Umiejętności Fizycznych i Matematycznych.
W przyjętym w 1818 roku statucie Uniwersytetu1 wy-
stępował on pod nazwą Wydziału Filozoficznego, na
który składać się miały działy: Właściwej Filozofii,
Matematyki i Nauk Przyrodzonych. W programie na-
uczania matematyki istotne miejsce zajmował kurs
mechaniki niebieskiej i astronomii wraz z ich zasto-
sowaniem w możliwie wielu dziedzinach życia: „do
Chronologii, Gnomoniki, Topografii, Geodezyi i że-
glugi"2. Za niezbędne uznano również prowadzenie
regularnych obserwacji nieba i ciał niebieskich.
Zorganizowanie katedry astronomii powierzono
młodemu naukowcowi Franciszkowi Armińskiemu
(1789—1848). Armiński stosunkowo wcześnie zaczął
interesować się naukami ścisłymi. Po ukończeniu
gimnazjum w Krakowie udał się do Warszawy,
gdzie poświęcił się studiom matematyki, pobierając
jednocześnie dodatkowe lekcje u Jana Joachima
Liveta, profesora Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inży-
nierii. Od 1812 roku Armiński kontynuował studia
matematyczne w Paryżu, poświęcając szczególnie
dużo uwagi astronomii wykładanej przez Jeana
B. J. Delambre’a i Dominique’a F. J. Arago. Jego nie-
przeciętne umiejętności sprawiły, iż zaproponowano
mu stanowisko kierownika obserwatorium na Ile
de France, co zwróciło na niego uwagę w kraju. Książę
Adam Jerzy Czartoryski i Józef Kalasanty Szaniaw-
ski nakłonili Armińskiego do odrzucenia tej propozy-
cji, oferując mu w zamian katedrę astronomii na
powstającym Uniwersytecie Warszawskim oraz kie-
rownictwo nowego Obserwatorium Astronomiczne-
go. Aby ułatwić podjęcie decyzji oraz umożliwić
pełniejsze przygotowanie do przyszłej funkcji, obaj
mecenasi ufundowali mu stypendium na kontynuację
studiów oraz na podróż do Anglii i na południe
Europy.
We wrześniu 1816 roku, w rok po powrocie do
kraju, dwudziestosiedmioletni Armiński otrzymał no-
minację na kierownika katedry astronomii i rozpoczął
intensywne zabiegi o budowę nowego, a w zasadzie
pierwszego w Warszawie, Obserwatorium Astrono-
micznego.
Na ziemiach byłej Rzeczypospolitej działały wów-
czas obserwatoria w Krakowie, Wilnie i Poznaniu. Ich
małe i niewygodne siedziby dobudowano na gmachach
szkół jezuickich. Wyjątkiem było obserwatorium
w krakowskim ogrodzie botanicznym, ulokowane
w adaptowanym do tego celu dawniejszym budynku,
również nie pozbawionym mankamentów. Niedogod-
ności te wynikały przede wszystkim z problemów
finansowych, z jakimi musieli zmagać się ich założy-
ciele, ale także z braku ich właściwego merytoryczne-
go przygotowania.
Przez pierwsze 3 ćwierci XVIII wieku, kiedy wy-
siłki koncentrowały się głównie na poprawie parame-
trów instrumentów obserwacyjnych, dominującą
formą obserwatorium była zwykle wieża z tarasem
obserwacyjnym. W XVIII-wiecznych słownikach i en-
cyklopediach definicje obserwatorium podawane były
w sposób bardzo ogólnikowy: „Obserwatorium, Bu-
dynek w kształcie wieży, wzniesiony na wzgórzu, przy-
kryty tarasem, na którym przeprowadza się obserwacje
z astronomii i doświadczenia z fizyki"'. Definicja ta
została powtórzona w Encyklopedii Diderota, a następ-
nie, w rozszerzonej formie przez Blondela: „Obserwa-
torium to zwykle kwadratowy budynek, usytuowany
i wzniesiony na wzgórzu, na którego szczycie urządza
się taras, aby prowadzić tam obserwacje astronomicz-
ne. Dość często na tym tarasie konstruuje się wieżę,
w której przechowuje się instrumenty i przeprowadza
doświadczenia fizyczne. [...] Niekiedy w tych budyn-
kach oprócz sal przeznaczonych do zebrań uczonych
urządza się laboratoria, bibliotekę, gabinety fizyczne,
a ponadto mieszkanie wraz z przyległościami dla Dy-
rektora, jak również lokal dla dozorcy i pracownie dla
rzemieślników wyrabiających instrumenty. Gmach
główny muszą otaczać tarasy; w miesiącach letnich
ustawia się na nich lunety, których ze względu na
pokaźne rozmiary nie można byłoby zamontować
wewnątrz budynku”4.
Wznoszone w ciągu całego XVIII wieku obserwa-
toria w różnych miastach Europy w mniejszym lub
większym stopniu realizowały powyższy program.
Zwykle były to kilkupiętrowe konstrukcje wieżowe,
nadbudowane na wcześniejszych budowlach, lub
Obserwatorium Astronomiczne
247
Gmach Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu
Warszawskiego*
owołany przez cara Aleksandra I ukazem z 19
listopada 1816 roku Królewski Uniwersytet
Warszawski stwarzał olbrzymią szansę dla roz-
woju nauk ścisłych w Królestwie Polskim. Czwartym,
spośród pięciu utworzonych wówczas wydziałów, był
Wydział Umiejętności Fizycznych i Matematycznych.
W przyjętym w 1818 roku statucie Uniwersytetu1 wy-
stępował on pod nazwą Wydziału Filozoficznego, na
który składać się miały działy: Właściwej Filozofii,
Matematyki i Nauk Przyrodzonych. W programie na-
uczania matematyki istotne miejsce zajmował kurs
mechaniki niebieskiej i astronomii wraz z ich zasto-
sowaniem w możliwie wielu dziedzinach życia: „do
Chronologii, Gnomoniki, Topografii, Geodezyi i że-
glugi"2. Za niezbędne uznano również prowadzenie
regularnych obserwacji nieba i ciał niebieskich.
Zorganizowanie katedry astronomii powierzono
młodemu naukowcowi Franciszkowi Armińskiemu
(1789—1848). Armiński stosunkowo wcześnie zaczął
interesować się naukami ścisłymi. Po ukończeniu
gimnazjum w Krakowie udał się do Warszawy,
gdzie poświęcił się studiom matematyki, pobierając
jednocześnie dodatkowe lekcje u Jana Joachima
Liveta, profesora Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inży-
nierii. Od 1812 roku Armiński kontynuował studia
matematyczne w Paryżu, poświęcając szczególnie
dużo uwagi astronomii wykładanej przez Jeana
B. J. Delambre’a i Dominique’a F. J. Arago. Jego nie-
przeciętne umiejętności sprawiły, iż zaproponowano
mu stanowisko kierownika obserwatorium na Ile
de France, co zwróciło na niego uwagę w kraju. Książę
Adam Jerzy Czartoryski i Józef Kalasanty Szaniaw-
ski nakłonili Armińskiego do odrzucenia tej propozy-
cji, oferując mu w zamian katedrę astronomii na
powstającym Uniwersytecie Warszawskim oraz kie-
rownictwo nowego Obserwatorium Astronomiczne-
go. Aby ułatwić podjęcie decyzji oraz umożliwić
pełniejsze przygotowanie do przyszłej funkcji, obaj
mecenasi ufundowali mu stypendium na kontynuację
studiów oraz na podróż do Anglii i na południe
Europy.
We wrześniu 1816 roku, w rok po powrocie do
kraju, dwudziestosiedmioletni Armiński otrzymał no-
minację na kierownika katedry astronomii i rozpoczął
intensywne zabiegi o budowę nowego, a w zasadzie
pierwszego w Warszawie, Obserwatorium Astrono-
micznego.
Na ziemiach byłej Rzeczypospolitej działały wów-
czas obserwatoria w Krakowie, Wilnie i Poznaniu. Ich
małe i niewygodne siedziby dobudowano na gmachach
szkół jezuickich. Wyjątkiem było obserwatorium
w krakowskim ogrodzie botanicznym, ulokowane
w adaptowanym do tego celu dawniejszym budynku,
również nie pozbawionym mankamentów. Niedogod-
ności te wynikały przede wszystkim z problemów
finansowych, z jakimi musieli zmagać się ich założy-
ciele, ale także z braku ich właściwego merytoryczne-
go przygotowania.
Przez pierwsze 3 ćwierci XVIII wieku, kiedy wy-
siłki koncentrowały się głównie na poprawie parame-
trów instrumentów obserwacyjnych, dominującą
formą obserwatorium była zwykle wieża z tarasem
obserwacyjnym. W XVIII-wiecznych słownikach i en-
cyklopediach definicje obserwatorium podawane były
w sposób bardzo ogólnikowy: „Obserwatorium, Bu-
dynek w kształcie wieży, wzniesiony na wzgórzu, przy-
kryty tarasem, na którym przeprowadza się obserwacje
z astronomii i doświadczenia z fizyki"'. Definicja ta
została powtórzona w Encyklopedii Diderota, a następ-
nie, w rozszerzonej formie przez Blondela: „Obserwa-
torium to zwykle kwadratowy budynek, usytuowany
i wzniesiony na wzgórzu, na którego szczycie urządza
się taras, aby prowadzić tam obserwacje astronomicz-
ne. Dość często na tym tarasie konstruuje się wieżę,
w której przechowuje się instrumenty i przeprowadza
doświadczenia fizyczne. [...] Niekiedy w tych budyn-
kach oprócz sal przeznaczonych do zebrań uczonych
urządza się laboratoria, bibliotekę, gabinety fizyczne,
a ponadto mieszkanie wraz z przyległościami dla Dy-
rektora, jak również lokal dla dozorcy i pracownie dla
rzemieślników wyrabiających instrumenty. Gmach
główny muszą otaczać tarasy; w miesiącach letnich
ustawia się na nich lunety, których ze względu na
pokaźne rozmiary nie można byłoby zamontować
wewnątrz budynku”4.
Wznoszone w ciągu całego XVIII wieku obserwa-
toria w różnych miastach Europy w mniejszym lub
większym stopniu realizowały powyższy program.
Zwykle były to kilkupiętrowe konstrukcje wieżowe,
nadbudowane na wcześniejszych budowlach, lub
Obserwatorium Astronomiczne
247