DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: "Jaki sens mają te śmieszne potworności?"
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0065
„JAKI SENS MAJĄ TE ŚMIESZNE POTWORNOŚCI?"
61
przywar. Śmiercią samobójczą ginęły personifikacje Rozpaczy (Desperatio) i Gniewu {Ira)12. Trudno
rozstrzygnąć, czy stwór toruński symbolizuje Luxuriç czy też inny występek — Desperatio lub Ira —
ale nawet tak ogólne określenie tej hybrydy ułatwia rozpoznanie jej towarzyszy.
Monstrum (1) z głową Żyda i z korpusem czapli lub żurawia jest zapewne personifikacją
Niewiary {Infidelitas) lub Bałwochwalstwa (Idolatria). W średniowieczu bowiem Żydzi symbolizowali
wrogów Chrystusa i chrześcijaństwa, a ptaki brodzące oznaczały pogan13.
Jednoznaczne treści zdaje się zawierać przedstawienie hybrydy (2) o korpusie ptaka i głowie
mnicha gubiącego kaptur. W katalogach cnót i występków zakonnik uciekający z klasztoru był
uosobieniem Niestałości (Inconstantia)14.
W przedstawieniu syreny (4) z jednej strony pociąga piękna, wyidealizowana twarz młodej kobiety
w chuście upiętej z wyszukaną elegancją na głowie. Z drugiej zaś, odrazę i wstręt budzi jej
hybrydyczny korpus. Powabne syreny były symbolami „uwodzicielskich pokus i rozkoszy"15.
A więc syrena toruńska personifikowałaby Luxurię16. W takim razie hybryda (3) kąsająca
własną pierś mogła oznaczać Rozpacz {Desperatio) lub Gniew {Ira). Można jednak inaczej
interpretować pociągającą, a zarazem odrażającą syrenę (4). Pyszni się ona swoją urodą, ale
jednocześnie unaocznia jaka jest prawdziwa natura ciała — siedliska zła i występków. Stwora (4)
wypadałoby więc uznać za wyobrażenie Pychy {Superbia)11. Na poważne przeszkody trafiają próby
określenia sceny na ostatnim trzonie kapitela toruńskiego. Rozpoznanie wszystkich jej elementów
uniemożliwia stan zachowania tej części dzieła. Żadnych wątpliwości nie budzi identyfikacja wyobra-
żenia ryby. W ikonografii występków, rozbudowanej w 1. połowie XIV stulecia, ryba należała do
atrybutów Obżarstwa {Gula)18. Smok, który przypuszczalnie został wyrzeźbiony na trzonie (5), mógł
symbolizować Obżarstwo {Gula)19, ale częściej bywał wierzchowcem personifikacji Zawiści {Invidia)20.
Można szukać innego znaczenia sceny toruńskiej. Jej istotnym momentem jest to, że smok (?) trzyma
w pysku śniętą (?) rybę. Według Physiologusa chwytaniem martwych ryb zajmował się ibis, przez
co symbolizował grzeszników, których strawą jest fałszywa wiara21. Gdyby przedstawienie (5)
12 M. W. Bloomfield. The Seven Deadly Sins. An Introduction to the History of Religious Concept with Spécial
Référence to Médiéval English Literaturę. Studies in Language and Literaturę, Michigan State College Press 1952. Źródłem
literackim przedstawień samobójstwa personifikacji Gniewu (Ira) była „Psychomachia" Prudencjusza, zob. np. Z. Swiechowski,
„Psychomachia" z Clermont, [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listopad
1970, Warszawa 1Ù72, s. 94. il. 3. . К. Markowska. Ikonografia cnót i przywar na kolumnach w Strzelnie, „Studia
Zródloznawcze", 26: 1981. s. 85. 86. Rozpacz (Desperatio) ukazana jako osoba popełniająca samobójstwo pojawia się na
cokole zachodniego portalu głównego katedry Notre-Dame w Paryżu i była później wielokrotnie przedstawiana w rzeźbie
architektonicznej, na witrażach czy na miniaturach, zob.: A. Katzenellenbogen, Allégories of the Virtues and Vices in
Mediaeval Art from Early Christian Times to the Thirteenth Century, New York 19642, s. 82— 88; W. Sauerlànder,
Gotische Skulptur in Frankreich 1140- 1270. Mùnchen 1970, s. 117, 144, 135, il. 125. 151.
13 B. Blumenkranz, Juden und Judentum in der mittelalterlichen Kunst. Stuttgart 1965, s. 33— 36: E. Potkowski,
Stereotyp heretyka-innowiercy w piśmiennictwie jaznodziejskim, [w:] Kultura elitarna i masowa w Polsce późnego
średniowiecza, pod red. B. Geremka, Wrocław 1978. s. 121—135. W przedstawieniach cnót i występków Żyd mógł
oznaczać Pychę (Superbia), zob. F. Nordstrom, Virtues and Vices on the 14th Century Corhels in the Choir of Uppsala
Cathedral. Figura 7, Stockholm 1956, s. 55. Zob. też: R. Tuve. Notes of the Virtues and Vices. Part II: „Hely";
Two Missing Notes in the Somme le Roi Illuminator ; the Unicom; ,,Sevens" in the Belleville Breviary and some Psalters
and Horae, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", 27: 1964, s. 49, 50 i przyp. 80, il. 8b. O symbolicznym
znaczeniu ptaków zob. пр. H. W. Janson, Apes and Аре Lore in the Middle Ages and the Renaissance, Studies of the
Warburg Institute, XX, London 1952, s. 177, 179, 184, 185; B. Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów
z I. polowy w. XV w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, Biblioteka Wawelska, 2, Kraków 1967, s. 75, 82,
14 Np. wśród personifikacji grzechów na portalu katedry w Notre-Dame w Paryżu. Katzenellenbogen, op. cit., s. 76,
78, 79; Sauerlànder, op. cit. s. 28, il. 151.
15 Kępiński, op. cit., s. 220; E. Psenner - RED.. Sirenen, [w:] LCI, Bd. 4., szp. 168-170.
16 Według „Etymachii", będącej częścią zbioru exemplôw zatytułowanego „Lumen Anime", syrena była godłem Luxurii,
zob. M. Evans, Laster, [w:] LCI, Bd. 3., szp. 22; M. A. Rous, The Text called ,,Lumen Anime",
„Archivum Fratrum Predicatorum", 41: 1971, s. 5—113.
17 Markowska, op. cit., s. 83.
18 F. Saxl, A Spiritual Encyclopaedia of the Later Middle Ages, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes",
5: 1942, s. 104, 105, il. 29a; Evans, op. cit., szp. 22.
• 19 Bloomfield, op. cit., s. 78, 248.
20 Evans, op. cit., szp. 22.
21 W. von Blankenburg, Heilige und dàmonische Tiere, Leipzig 1943, s. 137.
61
przywar. Śmiercią samobójczą ginęły personifikacje Rozpaczy (Desperatio) i Gniewu {Ira)12. Trudno
rozstrzygnąć, czy stwór toruński symbolizuje Luxuriç czy też inny występek — Desperatio lub Ira —
ale nawet tak ogólne określenie tej hybrydy ułatwia rozpoznanie jej towarzyszy.
Monstrum (1) z głową Żyda i z korpusem czapli lub żurawia jest zapewne personifikacją
Niewiary {Infidelitas) lub Bałwochwalstwa (Idolatria). W średniowieczu bowiem Żydzi symbolizowali
wrogów Chrystusa i chrześcijaństwa, a ptaki brodzące oznaczały pogan13.
Jednoznaczne treści zdaje się zawierać przedstawienie hybrydy (2) o korpusie ptaka i głowie
mnicha gubiącego kaptur. W katalogach cnót i występków zakonnik uciekający z klasztoru był
uosobieniem Niestałości (Inconstantia)14.
W przedstawieniu syreny (4) z jednej strony pociąga piękna, wyidealizowana twarz młodej kobiety
w chuście upiętej z wyszukaną elegancją na głowie. Z drugiej zaś, odrazę i wstręt budzi jej
hybrydyczny korpus. Powabne syreny były symbolami „uwodzicielskich pokus i rozkoszy"15.
A więc syrena toruńska personifikowałaby Luxurię16. W takim razie hybryda (3) kąsająca
własną pierś mogła oznaczać Rozpacz {Desperatio) lub Gniew {Ira). Można jednak inaczej
interpretować pociągającą, a zarazem odrażającą syrenę (4). Pyszni się ona swoją urodą, ale
jednocześnie unaocznia jaka jest prawdziwa natura ciała — siedliska zła i występków. Stwora (4)
wypadałoby więc uznać za wyobrażenie Pychy {Superbia)11. Na poważne przeszkody trafiają próby
określenia sceny na ostatnim trzonie kapitela toruńskiego. Rozpoznanie wszystkich jej elementów
uniemożliwia stan zachowania tej części dzieła. Żadnych wątpliwości nie budzi identyfikacja wyobra-
żenia ryby. W ikonografii występków, rozbudowanej w 1. połowie XIV stulecia, ryba należała do
atrybutów Obżarstwa {Gula)18. Smok, który przypuszczalnie został wyrzeźbiony na trzonie (5), mógł
symbolizować Obżarstwo {Gula)19, ale częściej bywał wierzchowcem personifikacji Zawiści {Invidia)20.
Można szukać innego znaczenia sceny toruńskiej. Jej istotnym momentem jest to, że smok (?) trzyma
w pysku śniętą (?) rybę. Według Physiologusa chwytaniem martwych ryb zajmował się ibis, przez
co symbolizował grzeszników, których strawą jest fałszywa wiara21. Gdyby przedstawienie (5)
12 M. W. Bloomfield. The Seven Deadly Sins. An Introduction to the History of Religious Concept with Spécial
Référence to Médiéval English Literaturę. Studies in Language and Literaturę, Michigan State College Press 1952. Źródłem
literackim przedstawień samobójstwa personifikacji Gniewu (Ira) była „Psychomachia" Prudencjusza, zob. np. Z. Swiechowski,
„Psychomachia" z Clermont, [w:] Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin, listopad
1970, Warszawa 1Ù72, s. 94. il. 3. . К. Markowska. Ikonografia cnót i przywar na kolumnach w Strzelnie, „Studia
Zródloznawcze", 26: 1981. s. 85. 86. Rozpacz (Desperatio) ukazana jako osoba popełniająca samobójstwo pojawia się na
cokole zachodniego portalu głównego katedry Notre-Dame w Paryżu i była później wielokrotnie przedstawiana w rzeźbie
architektonicznej, na witrażach czy na miniaturach, zob.: A. Katzenellenbogen, Allégories of the Virtues and Vices in
Mediaeval Art from Early Christian Times to the Thirteenth Century, New York 19642, s. 82— 88; W. Sauerlànder,
Gotische Skulptur in Frankreich 1140- 1270. Mùnchen 1970, s. 117, 144, 135, il. 125. 151.
13 B. Blumenkranz, Juden und Judentum in der mittelalterlichen Kunst. Stuttgart 1965, s. 33— 36: E. Potkowski,
Stereotyp heretyka-innowiercy w piśmiennictwie jaznodziejskim, [w:] Kultura elitarna i masowa w Polsce późnego
średniowiecza, pod red. B. Geremka, Wrocław 1978. s. 121—135. W przedstawieniach cnót i występków Żyd mógł
oznaczać Pychę (Superbia), zob. F. Nordstrom, Virtues and Vices on the 14th Century Corhels in the Choir of Uppsala
Cathedral. Figura 7, Stockholm 1956, s. 55. Zob. też: R. Tuve. Notes of the Virtues and Vices. Part II: „Hely";
Two Missing Notes in the Somme le Roi Illuminator ; the Unicom; ,,Sevens" in the Belleville Breviary and some Psalters
and Horae, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes", 27: 1964, s. 49, 50 i przyp. 80, il. 8b. O symbolicznym
znaczeniu ptaków zob. пр. H. W. Janson, Apes and Аре Lore in the Middle Ages and the Renaissance, Studies of the
Warburg Institute, XX, London 1952, s. 177, 179, 184, 185; B. Miodońska, Iluminacje krakowskich rękopisów
z I. polowy w. XV w Archiwum Kapituły Metropolitalnej na Wawelu, Biblioteka Wawelska, 2, Kraków 1967, s. 75, 82,
14 Np. wśród personifikacji grzechów na portalu katedry w Notre-Dame w Paryżu. Katzenellenbogen, op. cit., s. 76,
78, 79; Sauerlànder, op. cit. s. 28, il. 151.
15 Kępiński, op. cit., s. 220; E. Psenner - RED.. Sirenen, [w:] LCI, Bd. 4., szp. 168-170.
16 Według „Etymachii", będącej częścią zbioru exemplôw zatytułowanego „Lumen Anime", syrena była godłem Luxurii,
zob. M. Evans, Laster, [w:] LCI, Bd. 3., szp. 22; M. A. Rous, The Text called ,,Lumen Anime",
„Archivum Fratrum Predicatorum", 41: 1971, s. 5—113.
17 Markowska, op. cit., s. 83.
18 F. Saxl, A Spiritual Encyclopaedia of the Later Middle Ages, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes",
5: 1942, s. 104, 105, il. 29a; Evans, op. cit., szp. 22.
• 19 Bloomfield, op. cit., s. 78, 248.
20 Evans, op. cit., szp. 22.
21 W. von Blankenburg, Heilige und dàmonische Tiere, Leipzig 1943, s. 137.