DOI Artikel:
Jurkowlaniec, Tadeusz: "Jaki sens mają te śmieszne potworności?"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0066
62
TADEUSZ JURKOWLANIEC
zawierało podobne treści, stanowiłoby ono wyobrażenie Niewiary (Infidelitas); wówczas monstrum (1)
z głową Żyda oznaczałoby Bałwochwalstwo (Idolatria). A może temat płaskorzeźby toruńskiej należy
kojarzyć ze znanymi z bestiariuszy przedstawieniami zwierząt z żywymi rybami w paszczy — „rybą
piłą" {Serra) lub z wielorybem (Balud)!22 Skłaniałoby do tego pewne, zresztą przypadkowe, po-
dobieństwo łączące omawianą scenę z górną częścią „ryby piły" w XII-wiecznym bestiariuszu
angielskim (Oxford, Bodleian Library, Laud Mise. 247, fol. 14Г). Serra oznaczała ludzi niewytrwałych,
zajmujących się wyłącznie sprawami doczesnymi23. Natomiast wieloryb symbolizował szatana lub piekło.
W Physiologusie zanotowano m. in., że miły zapach, który wydobywa się z gardzieli walenia, wabi
tylko małe ryby, tak jak diabły skłaniają do grzechu ludzi słabego ducha24. Wieloryb mógł mieć
również inne znacznie. Według św. Aldhelma (zm. 709) lewiatan był uosobieniem Pychy (Superbia)25.
Nie ulega wątpliwości, że scena toruńska ma sens ujemny. Nie sposób jednak rozpoznać temat
przedstawienia, a w konsekwencji — odczytać jego treści symboliczne. W sferze hipotez musi
pozostać również określenie winorośli wyrzeźbionej na drugiej głowicy w kościele Św. Jana w Toruniu.
Jeżeli pnącze było nie tylko motywem dekoracyjnym, miało ono — zgodnie z przyjętą powszechnie
symboliką winorośli — znaczenie pozytywne26.
Przy obecnym stanie zachowania wystroju rzeźbiarskiego staromiejskiej fary toruńskiej jednoznaczne
określenie znaczenia hybryd nie wchodzi chyba w rachubę. Jeżeli bowiem kapitel był jedynym
elementem figuralnym wśród detali architektonicznych korpusu kościoła II, monstra mogły być nośnikiem
ogólnych treści negatywnych podobnie jak przedstawienia na kapitelach półfilarów w kruchcie zachodniej
katedry w Magdeburgu27. Gdyby natomiast wyobrażenia na głowicy były częścią większego programu,
to są one zbyt małym jego fragmentem, aby dokładnie określić sens ideowy hybryd i wskazać
bezpośrednie źródła inspiracji twórcy dzieła. Powstało ono w okresie, gdy rozwinięta i zróżnicowana
symbolika cnót i grzechów, rozpowszechniana przez kaznodziejów mendykanckich, uległa znacznemu
skomplikowaniu28. Przyszłe badania ułatwią zapewne rozpoznanie treści zawartych w płaskorzeźbach
na kapitelu toruńskim. Dziś należy tylko stwierdzić, że dzieło to nie tylko pomnaża liczną rodzinę
średniowiecznych stworów, lecz także wzbogaca obraz gotyckiej rzeźby architektonicznej w Prusach.
22 F. Klingender, Animais in Art thought to [lie End of the Middle Ages, edited by E. Antal and J. Harthan,
London 1971. il. 217. 218 a—c, s. 387, 388. E. P. Evans, Animal Symbolisai in Ecelesiastical Architecture, London
1896 (reprint: Detroit 1969), s. 122-126.
23 F. McCulloch. Mediaeval Latin and French Bestiaries. Studies in the Romance Languages and Literatures. University
of North Carolina 33. Chapel Hill 1962, s. 163- 165.
24 Der Physiologns, Ubertragen und erlautert von O. Seel, Zurich —Stuttgart 1967-. s. 17. 18.
25 Bloomfield. op. cit.. s. 78, 246.
26 O przedstawieniu winorośli w kontekście wyobrażeń cnót i występków pisa! Nordstrom, op. cit., s. 19—31.
27 G. Dehio. Handbuch der deutschen Kundstdenkmàler. Der Bezirk Magdeburg. Bearbeitet von der Abteilung Forschung
des Instituts fur Denkmalpflege. Berlin 1974. s. 270, 271.
2S Bloomfield, op. cit., s. 126— 139. Zob. też: J. Wolny, Exempta z kazań niedzielnych Peregryna z Opola, [w:]
Kultura elitarna i masowa.... s. 243-247, 254, 255 (14). 261 (31).
TADEUSZ JURKOWLANIEC
zawierało podobne treści, stanowiłoby ono wyobrażenie Niewiary (Infidelitas); wówczas monstrum (1)
z głową Żyda oznaczałoby Bałwochwalstwo (Idolatria). A może temat płaskorzeźby toruńskiej należy
kojarzyć ze znanymi z bestiariuszy przedstawieniami zwierząt z żywymi rybami w paszczy — „rybą
piłą" {Serra) lub z wielorybem (Balud)!22 Skłaniałoby do tego pewne, zresztą przypadkowe, po-
dobieństwo łączące omawianą scenę z górną częścią „ryby piły" w XII-wiecznym bestiariuszu
angielskim (Oxford, Bodleian Library, Laud Mise. 247, fol. 14Г). Serra oznaczała ludzi niewytrwałych,
zajmujących się wyłącznie sprawami doczesnymi23. Natomiast wieloryb symbolizował szatana lub piekło.
W Physiologusie zanotowano m. in., że miły zapach, który wydobywa się z gardzieli walenia, wabi
tylko małe ryby, tak jak diabły skłaniają do grzechu ludzi słabego ducha24. Wieloryb mógł mieć
również inne znacznie. Według św. Aldhelma (zm. 709) lewiatan był uosobieniem Pychy (Superbia)25.
Nie ulega wątpliwości, że scena toruńska ma sens ujemny. Nie sposób jednak rozpoznać temat
przedstawienia, a w konsekwencji — odczytać jego treści symboliczne. W sferze hipotez musi
pozostać również określenie winorośli wyrzeźbionej na drugiej głowicy w kościele Św. Jana w Toruniu.
Jeżeli pnącze było nie tylko motywem dekoracyjnym, miało ono — zgodnie z przyjętą powszechnie
symboliką winorośli — znaczenie pozytywne26.
Przy obecnym stanie zachowania wystroju rzeźbiarskiego staromiejskiej fary toruńskiej jednoznaczne
określenie znaczenia hybryd nie wchodzi chyba w rachubę. Jeżeli bowiem kapitel był jedynym
elementem figuralnym wśród detali architektonicznych korpusu kościoła II, monstra mogły być nośnikiem
ogólnych treści negatywnych podobnie jak przedstawienia na kapitelach półfilarów w kruchcie zachodniej
katedry w Magdeburgu27. Gdyby natomiast wyobrażenia na głowicy były częścią większego programu,
to są one zbyt małym jego fragmentem, aby dokładnie określić sens ideowy hybryd i wskazać
bezpośrednie źródła inspiracji twórcy dzieła. Powstało ono w okresie, gdy rozwinięta i zróżnicowana
symbolika cnót i grzechów, rozpowszechniana przez kaznodziejów mendykanckich, uległa znacznemu
skomplikowaniu28. Przyszłe badania ułatwią zapewne rozpoznanie treści zawartych w płaskorzeźbach
na kapitelu toruńskim. Dziś należy tylko stwierdzić, że dzieło to nie tylko pomnaża liczną rodzinę
średniowiecznych stworów, lecz także wzbogaca obraz gotyckiej rzeźby architektonicznej w Prusach.
22 F. Klingender, Animais in Art thought to [lie End of the Middle Ages, edited by E. Antal and J. Harthan,
London 1971. il. 217. 218 a—c, s. 387, 388. E. P. Evans, Animal Symbolisai in Ecelesiastical Architecture, London
1896 (reprint: Detroit 1969), s. 122-126.
23 F. McCulloch. Mediaeval Latin and French Bestiaries. Studies in the Romance Languages and Literatures. University
of North Carolina 33. Chapel Hill 1962, s. 163- 165.
24 Der Physiologns, Ubertragen und erlautert von O. Seel, Zurich —Stuttgart 1967-. s. 17. 18.
25 Bloomfield. op. cit.. s. 78, 246.
26 O przedstawieniu winorośli w kontekście wyobrażeń cnót i występków pisa! Nordstrom, op. cit., s. 19—31.
27 G. Dehio. Handbuch der deutschen Kundstdenkmàler. Der Bezirk Magdeburg. Bearbeitet von der Abteilung Forschung
des Instituts fur Denkmalpflege. Berlin 1974. s. 270, 271.
2S Bloomfield, op. cit., s. 126— 139. Zob. też: J. Wolny, Exempta z kazań niedzielnych Peregryna z Opola, [w:]
Kultura elitarna i masowa.... s. 243-247, 254, 255 (14). 261 (31).