DOI article:
Waźbiński, Zygmunt: Vasari i "Il Cardinale Polacco" na Watykanie: uwagi na temat godności w 2. połowie XVI w
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0125
Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
ZYGMUNT WAŹBIŃSKI
VASARI I „IL CARDINALE POLACCO" NA WATYKANIE
UWAGI NA TEMAT GODNOŚCI W 2. POŁOWIE XVI W.
Punktem wyjścia do niniejszej refleksji jest list Vasariego pisany z Rzymu do swego przyjaciela we
Florencji Vincenzo Borghiniego z 5 grudnia 1572 г., w którym malarz toskański informował adresata
0 opuszczeniu przez polskiego kardynała pałacu belwederskiego oraz podawał przyczyny tego faktu.
„A scasato di Belvédère — pisał Vasari — il Cardinale Polacco, perche io ebbi stanze migliori,
che ma accomodato, che sto da Re, eon partimenti che mostra stimar i padroni, la virtu et me..."1
Nie trudno domyślić się nazwiska owego kardynała: był nim Stanisław Hozjusz, rezydent pałacu
watykańskiego od września (?) 1569 do grudnia 1572 r.2 Informacja podana przez Vasariego na temat
przeprowadzki polskiego rezydenta jest prawdziwa: Hozjusz przeniósł się najpierw na Trinita dei
Monti, a następnie do pomieszczeń przy swej bazylice zatybrzańskiej3. Oba miejsca ustępowały splendo-
rowi apartamentów watykańskich. Uwaga ta dotyczy w szczególności rezydencji przy S. Maria in
Trastevere4. Natomiast nieprawdziwa wydaje się motywacja tej przeprowadzki. Zestaw faktów nasuwa
wątpliwości co do wiarygodności Vasariego: wydaje się, że powodem decyzji Hozjusza nie tyle był
nazbyt skromny wystrój wnętrz pałacowych na Watykanie, ile raczej ich nadmierny przepych.
Chciałbym w uwagach niniejszych dowieść nie tylko tego, że Vasari podał nieprawdziwy powód
przeprowadzki, ale spróbować wyjaśnić przesłanki tego niewinnego na pozór fałszerstwa, dokonanego
przez twórcę nowożytnej historiografii sztuki.
Stanisław Hozjusz opuszcza Polskę 8 XI 15695, udając się do Rzymu na zaproszenie Piusa V,
aby już więcej nie powrócić. Miał za sobą pięcioletni okres wytężonej pracy duszpasterskiej na Warmii
oraz starań wokół wprowadzenia uchwał soboru trydenckiego w Polsce. W 1565 r. zorganizował,
na wzór synodu mediolańskiego Karola Boromeusza, synod diecezjalny, a w 1. 1565— 1568
utworzył kolegium i seminarium diecezjalne w Braniewie6. To jemu należy przypisać zasługę, że w 1568 r.
Warmia została ogłoszona księstwem katolickim. Udział w sejmie w Piotrkowie w 1566 r. oraz inne
akcje tego typu sprawiły, że czuł się zmęczony... zwłaszcza, że nie potrafił ułożyć sobie stosunków
ani z kapitułą fromborską, ani z nowym legatem papieskim, ani prymasem, a nawet królem...
Hozjusz spędził już wcześniej w Italii — dzięki zaproszeniu Piusa IV — sześć lat: w Rzymie
1 Trydencie. Odegrał tam znaczną rolę w komisjach przygotowawczych do soboru, a następnie
na samym soborze7. W okresie tym zetknął się z problematyką soborową. Pius IV ze względu na
1 K. Frey, Der literarische Nachlass Giorgio Vasaris, mit kritischem Apparat... Mùnchen 1930. t. 2, s. 725.
2 Pierwsze biografie Hozjusza pochodzą jeszcze z XVI w.: T. Treter, Theatrum Virtutum D. Stanislai Hosii, Roma
1588 i S. Reszka, Stanislai Hosii Vita, Roma 1587; przedrukowane Pelpin 1938. Patrz: W. Urban, Stanisław Hozjusz, [w:]
Polski słownik biograficzny, X/1, 1962, s. 42—46 (wraz z bibliografią). Patrz także przyp. 6.
? O pobycie Hozjusza w siedzibie, przy S. Maria in Trastevere pisze Treter, op. cit., sonet LXXXV.
4 Okazały pałac S. Calisto przy bazylice zatybrzańskiej powstał dopiero po 1613 r.
5 Por. Urban, op. cit., s. 45.
6 Por. I. Rogger, St. Hosius, [w:] Enciclopedia cattolica, VI, Città del Vaticano 1951, p. 1484, Urban, op. cit., s. 45.
Por. także: T. Grygier, Erygowanie Hosianum i Albertiny jako dwóch ośrodków kulturowych, „Studia Warmińskie". XVIII:
1981, s. 99 п.; E. Świebodzka, Kolegium pojezuickie w Braniewie — odtworzenie faz budowy i rekonstrukcja stanu
historycznego, praca magisterska na Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu, 1972.
7 Por.: H. D. Wojtyska, Cardinal Hosius Legate to the Council of Trient, Rzym 1967; E. M. Wermter, Kardinal
Hosius Bischof von Ermland und Herzog Albrecht von Preussen. Ihr Briefwechsel tiber das Konzil von Trient (1560 — 62),
Munster 1957 (Reformationsgeschichtliche Studien und Texte, Heft 82).
16 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII
Ossolineum 1988
PL ISSN 0080-3472
ZYGMUNT WAŹBIŃSKI
VASARI I „IL CARDINALE POLACCO" NA WATYKANIE
UWAGI NA TEMAT GODNOŚCI W 2. POŁOWIE XVI W.
Punktem wyjścia do niniejszej refleksji jest list Vasariego pisany z Rzymu do swego przyjaciela we
Florencji Vincenzo Borghiniego z 5 grudnia 1572 г., w którym malarz toskański informował adresata
0 opuszczeniu przez polskiego kardynała pałacu belwederskiego oraz podawał przyczyny tego faktu.
„A scasato di Belvédère — pisał Vasari — il Cardinale Polacco, perche io ebbi stanze migliori,
che ma accomodato, che sto da Re, eon partimenti che mostra stimar i padroni, la virtu et me..."1
Nie trudno domyślić się nazwiska owego kardynała: był nim Stanisław Hozjusz, rezydent pałacu
watykańskiego od września (?) 1569 do grudnia 1572 r.2 Informacja podana przez Vasariego na temat
przeprowadzki polskiego rezydenta jest prawdziwa: Hozjusz przeniósł się najpierw na Trinita dei
Monti, a następnie do pomieszczeń przy swej bazylice zatybrzańskiej3. Oba miejsca ustępowały splendo-
rowi apartamentów watykańskich. Uwaga ta dotyczy w szczególności rezydencji przy S. Maria in
Trastevere4. Natomiast nieprawdziwa wydaje się motywacja tej przeprowadzki. Zestaw faktów nasuwa
wątpliwości co do wiarygodności Vasariego: wydaje się, że powodem decyzji Hozjusza nie tyle był
nazbyt skromny wystrój wnętrz pałacowych na Watykanie, ile raczej ich nadmierny przepych.
Chciałbym w uwagach niniejszych dowieść nie tylko tego, że Vasari podał nieprawdziwy powód
przeprowadzki, ale spróbować wyjaśnić przesłanki tego niewinnego na pozór fałszerstwa, dokonanego
przez twórcę nowożytnej historiografii sztuki.
Stanisław Hozjusz opuszcza Polskę 8 XI 15695, udając się do Rzymu na zaproszenie Piusa V,
aby już więcej nie powrócić. Miał za sobą pięcioletni okres wytężonej pracy duszpasterskiej na Warmii
oraz starań wokół wprowadzenia uchwał soboru trydenckiego w Polsce. W 1565 r. zorganizował,
na wzór synodu mediolańskiego Karola Boromeusza, synod diecezjalny, a w 1. 1565— 1568
utworzył kolegium i seminarium diecezjalne w Braniewie6. To jemu należy przypisać zasługę, że w 1568 r.
Warmia została ogłoszona księstwem katolickim. Udział w sejmie w Piotrkowie w 1566 r. oraz inne
akcje tego typu sprawiły, że czuł się zmęczony... zwłaszcza, że nie potrafił ułożyć sobie stosunków
ani z kapitułą fromborską, ani z nowym legatem papieskim, ani prymasem, a nawet królem...
Hozjusz spędził już wcześniej w Italii — dzięki zaproszeniu Piusa IV — sześć lat: w Rzymie
1 Trydencie. Odegrał tam znaczną rolę w komisjach przygotowawczych do soboru, a następnie
na samym soborze7. W okresie tym zetknął się z problematyką soborową. Pius IV ze względu na
1 K. Frey, Der literarische Nachlass Giorgio Vasaris, mit kritischem Apparat... Mùnchen 1930. t. 2, s. 725.
2 Pierwsze biografie Hozjusza pochodzą jeszcze z XVI w.: T. Treter, Theatrum Virtutum D. Stanislai Hosii, Roma
1588 i S. Reszka, Stanislai Hosii Vita, Roma 1587; przedrukowane Pelpin 1938. Patrz: W. Urban, Stanisław Hozjusz, [w:]
Polski słownik biograficzny, X/1, 1962, s. 42—46 (wraz z bibliografią). Patrz także przyp. 6.
? O pobycie Hozjusza w siedzibie, przy S. Maria in Trastevere pisze Treter, op. cit., sonet LXXXV.
4 Okazały pałac S. Calisto przy bazylice zatybrzańskiej powstał dopiero po 1613 r.
5 Por. Urban, op. cit., s. 45.
6 Por. I. Rogger, St. Hosius, [w:] Enciclopedia cattolica, VI, Città del Vaticano 1951, p. 1484, Urban, op. cit., s. 45.
Por. także: T. Grygier, Erygowanie Hosianum i Albertiny jako dwóch ośrodków kulturowych, „Studia Warmińskie". XVIII:
1981, s. 99 п.; E. Świebodzka, Kolegium pojezuickie w Braniewie — odtworzenie faz budowy i rekonstrukcja stanu
historycznego, praca magisterska na Uniwersytecie im. M. Kopernika w Toruniu, 1972.
7 Por.: H. D. Wojtyska, Cardinal Hosius Legate to the Council of Trient, Rzym 1967; E. M. Wermter, Kardinal
Hosius Bischof von Ermland und Herzog Albrecht von Preussen. Ihr Briefwechsel tiber das Konzil von Trient (1560 — 62),
Munster 1957 (Reformationsgeschichtliche Studien und Texte, Heft 82).
16 - Rocznik Historii Sztuki, t. XVII