DOI Artikel:
Mroczko, Teresa: Caritas chełmińska
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0158
154
TERESA MROCZKO
epitafiach: rodziny Kostków (1571) w Lisewie28, Jana Hutzinga (1584— 1594) z kościoła Św. Jana
w Gdańsku29, rodziny Gronau (1612)30 oraz na Tablicy Jałmużniczej Antoniego Moliera (1607)31
z kościoła Mariackiego tamże. Postać Caritas z tego obrazu (il. 3) jest najbardziej zbliżona do
Caritas chełmińskiej.
Sąd Ostateczny malowano także z reguły w salach sądowych ratuszy. Z 1501 r. pochodziło
malowidło Sądu Ostatecznego w sali Rady Miejskiej ratusza w Kneiphof — części Królewca32.
W początku XVI w. wykonano dla ratusza w Toruniu obraz tablicowy z przedstawieniem Chrystusa
z globem ziemskim pod stopami pomiędzy królem Salomonem a Dawidem33. W 1588 r. A. Molier
namalował cykl obrazów w formie fryzu z alegoriami Sprawiedliwości dla Dworu Artusa w Gdańsku,
wśród nich Sąd Ostateczny34. W 1595 r. Jan Vredeman de Vries stworzył cykl siedmiu obrazów
dla Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, służącej jako sala posiedzeń Rady Miejskiej.
Tematykę obrazów stanowią rozbudowane alegorie cnót, wśród których przedstawienie Caritas
występuje kilkakrotnie; cykl zamyka osobny obraz Sądu Ostatecznego^1^. Z lat 1601— 1602 pochodzi
wreszcie wielki Sąd Ostateczny Moliera dla Dworu Artusa w Gdańsku, pierwotnie umieszczony ponad
wzmiankowanym już fryzem. W obrazie tym Caritas i Fides zajmują szczególnie eksponowane miejsce,
obok Marii i Jana Ewangelisty przy tronującym na tęczy Chrystusie jako sędzi36. Natomiast w Sali
Białej głównomiejskiego Ratusza, w której sprawowano m. in. sądy w imieniu królewskim, ozdobionej
cyklem portretów królów polskich od Jagiełły do Jana III Sobieskiego, prócz herbu Gdańska i licznych
inskrypcji na gzymsach zdobiły kominek personifikacje Wiary, Nadziei i Przezorności37.
Caritas chełmińska stanowi zatem najprawdopodobniej pozostałość szerszego programu ikonogra-
ficznego, związanego z wystrojem Sali Sądowej Ratusza w Chełmie z okresu manierystycznej prze-
budowy Ratusza (1567—1572) lub sprawionego wkrótce po tej dacie. W programie tym kluczową
rolę odgrywało zapewne przedstawienie Sądu Ostatecznego.
Zwyczaj umieszczania sceny Sądu Ostatecznego w salach sądowych sięga do ok. połowy XIV w.;
najstarszy przekaz z ok. 1340 r. dotyczy malowidła Sądu w ratuszu w Hamburgu38. Chociaż źródło
wrocławskie z 1628 r. powołuje się na prawo magdeburskie39, zarówno w prawie magdeburskim, jak
i chełmińskim40 nie ma wzmianki o wymogu przedstawienia Sądu Ostatecznego w salach sądowych.
Zalecenie takie formułuje po raz pierwszy Glossa do „Sachsische Weichbildrecht" (ok. 1330/1335—
1386)4
W przedstawieniach Sądu Ostatecznego z terenu Prus szczególną rolę pełnią jednak personifikacje
Wiary, Nadziei i Miłości.
Włączenie cnót i występków w monumentalny program Sądu Ostatecznego nastąpiło po raz pierwszy
28 T. Mroczko, Dawny powiat chełmiński, [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, pod red. T. Chrzanowskiego
i M. Korneckiego, z. 4, Warszawa 1976, s. 106, il. 320.
29 W. Drost, Sankt Johann, [w:] Bau- und Kunstdenkmaler des Deutschen Ostens, Stuttgart 1957, s. 153— 155.
30 Drost, Die Marienkirche..., s. 163, figury Caritas brakuje.
31 T. Labuda, „Tablica jalmużnicza" Antoniego Moliera z kościoła Mariackiego w Gdańsku. Problemy ikonograficzne,
„Gdańskie Studia Muzealne", t. 3: 1981, s. 141-153.
32 Troescher, op. cit., nr 57, s. 185, wg C. Stein, Dos alte Kônigsberg. Eine ausfuhrliche Beschreibung der drei
Stadle Kônigsberg samt mit ihren Vorstddten und Freiheiten wie sie Anno 1644 beschaffen waren, nach dessen lateinischen
Peregrinator zum ersten Małe ins Deutsche ubertragen von A. Charisius, Kônigsberg i. Pr., 1911, s. 42.
33 Troescher, op. cit., nr 95, s. 196, wg J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, t. 2:
Kulmerland und Lóbau, z. 7: Stadt Thorn, Danzig 1889, s. 238; Troescher zestawia to przedstawienie z obrazem Sądu
Ostatecznego z ok. 1500—1530 w ratuszu w Liineburgu.
34 Ibid., nr 21, s. 165.
35 E. Iwanoyko, Gdański okres Hansa Vredemana de Vries (Studium na temat cyklu malarskiego z ratusza w Gdańsku),
UAM w Poznaniu, Prace Wydz. Filozoficzno-Historycznego, Seria Historia Sztuki, Poznań 1963, nr 1 ; T. Domagała,
Wnętrze reprezentacyjnego piętra ratusza Głównego Miasta na podstawie inwentarza z końca XVII wieku. Gdańskie Studia
Muzealne, t. 2, Gdańsk 1978, s. 33- 35.
36 Harbison, op. cit., s. 126-129, nr 249.
37 Domagała, op. cit., s. 41, 42.
38 Troescher, op. cit., s. 173: „sicuti communiter paradysus et infernus cum clericis et laicis depingi consuevit".
39 Ibid., nr 10, s. 161: „wie es nach dem Jure Magdeburgico erfordert wird, das Jiingste Gericht"
40 J. W. Bandtkie, Jus culmense, Varsaviae 1814, s. 80, C. XXVI. 8., De loco iurisdictionis.
41 Troescher, op. cit., s. 148: „sulde eyn izlichir richter in dem rathuse lazin molen daz gestrenge gerichte unsers herren".
TERESA MROCZKO
epitafiach: rodziny Kostków (1571) w Lisewie28, Jana Hutzinga (1584— 1594) z kościoła Św. Jana
w Gdańsku29, rodziny Gronau (1612)30 oraz na Tablicy Jałmużniczej Antoniego Moliera (1607)31
z kościoła Mariackiego tamże. Postać Caritas z tego obrazu (il. 3) jest najbardziej zbliżona do
Caritas chełmińskiej.
Sąd Ostateczny malowano także z reguły w salach sądowych ratuszy. Z 1501 r. pochodziło
malowidło Sądu Ostatecznego w sali Rady Miejskiej ratusza w Kneiphof — części Królewca32.
W początku XVI w. wykonano dla ratusza w Toruniu obraz tablicowy z przedstawieniem Chrystusa
z globem ziemskim pod stopami pomiędzy królem Salomonem a Dawidem33. W 1588 r. A. Molier
namalował cykl obrazów w formie fryzu z alegoriami Sprawiedliwości dla Dworu Artusa w Gdańsku,
wśród nich Sąd Ostateczny34. W 1595 r. Jan Vredeman de Vries stworzył cykl siedmiu obrazów
dla Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku, służącej jako sala posiedzeń Rady Miejskiej.
Tematykę obrazów stanowią rozbudowane alegorie cnót, wśród których przedstawienie Caritas
występuje kilkakrotnie; cykl zamyka osobny obraz Sądu Ostatecznego^1^. Z lat 1601— 1602 pochodzi
wreszcie wielki Sąd Ostateczny Moliera dla Dworu Artusa w Gdańsku, pierwotnie umieszczony ponad
wzmiankowanym już fryzem. W obrazie tym Caritas i Fides zajmują szczególnie eksponowane miejsce,
obok Marii i Jana Ewangelisty przy tronującym na tęczy Chrystusie jako sędzi36. Natomiast w Sali
Białej głównomiejskiego Ratusza, w której sprawowano m. in. sądy w imieniu królewskim, ozdobionej
cyklem portretów królów polskich od Jagiełły do Jana III Sobieskiego, prócz herbu Gdańska i licznych
inskrypcji na gzymsach zdobiły kominek personifikacje Wiary, Nadziei i Przezorności37.
Caritas chełmińska stanowi zatem najprawdopodobniej pozostałość szerszego programu ikonogra-
ficznego, związanego z wystrojem Sali Sądowej Ratusza w Chełmie z okresu manierystycznej prze-
budowy Ratusza (1567—1572) lub sprawionego wkrótce po tej dacie. W programie tym kluczową
rolę odgrywało zapewne przedstawienie Sądu Ostatecznego.
Zwyczaj umieszczania sceny Sądu Ostatecznego w salach sądowych sięga do ok. połowy XIV w.;
najstarszy przekaz z ok. 1340 r. dotyczy malowidła Sądu w ratuszu w Hamburgu38. Chociaż źródło
wrocławskie z 1628 r. powołuje się na prawo magdeburskie39, zarówno w prawie magdeburskim, jak
i chełmińskim40 nie ma wzmianki o wymogu przedstawienia Sądu Ostatecznego w salach sądowych.
Zalecenie takie formułuje po raz pierwszy Glossa do „Sachsische Weichbildrecht" (ok. 1330/1335—
1386)4
W przedstawieniach Sądu Ostatecznego z terenu Prus szczególną rolę pełnią jednak personifikacje
Wiary, Nadziei i Miłości.
Włączenie cnót i występków w monumentalny program Sądu Ostatecznego nastąpiło po raz pierwszy
28 T. Mroczko, Dawny powiat chełmiński, [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, pod red. T. Chrzanowskiego
i M. Korneckiego, z. 4, Warszawa 1976, s. 106, il. 320.
29 W. Drost, Sankt Johann, [w:] Bau- und Kunstdenkmaler des Deutschen Ostens, Stuttgart 1957, s. 153— 155.
30 Drost, Die Marienkirche..., s. 163, figury Caritas brakuje.
31 T. Labuda, „Tablica jalmużnicza" Antoniego Moliera z kościoła Mariackiego w Gdańsku. Problemy ikonograficzne,
„Gdańskie Studia Muzealne", t. 3: 1981, s. 141-153.
32 Troescher, op. cit., nr 57, s. 185, wg C. Stein, Dos alte Kônigsberg. Eine ausfuhrliche Beschreibung der drei
Stadle Kônigsberg samt mit ihren Vorstddten und Freiheiten wie sie Anno 1644 beschaffen waren, nach dessen lateinischen
Peregrinator zum ersten Małe ins Deutsche ubertragen von A. Charisius, Kônigsberg i. Pr., 1911, s. 42.
33 Troescher, op. cit., nr 95, s. 196, wg J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, t. 2:
Kulmerland und Lóbau, z. 7: Stadt Thorn, Danzig 1889, s. 238; Troescher zestawia to przedstawienie z obrazem Sądu
Ostatecznego z ok. 1500—1530 w ratuszu w Liineburgu.
34 Ibid., nr 21, s. 165.
35 E. Iwanoyko, Gdański okres Hansa Vredemana de Vries (Studium na temat cyklu malarskiego z ratusza w Gdańsku),
UAM w Poznaniu, Prace Wydz. Filozoficzno-Historycznego, Seria Historia Sztuki, Poznań 1963, nr 1 ; T. Domagała,
Wnętrze reprezentacyjnego piętra ratusza Głównego Miasta na podstawie inwentarza z końca XVII wieku. Gdańskie Studia
Muzealne, t. 2, Gdańsk 1978, s. 33- 35.
36 Harbison, op. cit., s. 126-129, nr 249.
37 Domagała, op. cit., s. 41, 42.
38 Troescher, op. cit., s. 173: „sicuti communiter paradysus et infernus cum clericis et laicis depingi consuevit".
39 Ibid., nr 10, s. 161: „wie es nach dem Jure Magdeburgico erfordert wird, das Jiingste Gericht"
40 J. W. Bandtkie, Jus culmense, Varsaviae 1814, s. 80, C. XXVI. 8., De loco iurisdictionis.
41 Troescher, op. cit., s. 148: „sulde eyn izlichir richter in dem rathuse lazin molen daz gestrenge gerichte unsers herren".