DOI Artikel:
Lewicka, Maria: Trzy ogrody rezydencji na warszawskiej skarpie wiślanej w dobie wazowskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0225
TRZY OGRODY REZYDENCJI NA SKARPIE WIŚLANEJ
221
Potem masz w prawo królewskie ogrody
I Pałac wiślne patrzący na wody.
Groty i loggie, stajnie i sieciarnie
I co królewski dwór uciech ogarnie17.
Jarzębski poświęcił ogrodom króla wyjątkowo dużo miejsca, nie szczędząc słów podziwu. Dzię-
ki niemu istnieje daleko posunięta możliwość ich odtworzenia18. Tuż przy pałacu znajdował
się ogród prywatny [giardino secreto), którego opis zespolił z opisem budynku pałacowego.
Był to wydzielony ogród kwaterowy obsadzony kwiatami i ziołami, z poustawianymi wokół
klatkami ptaków. Mieściła się w nim altana, marmurowa fontanna i rzeźby przedstawiające
walkę Herkulesa z centaurem oraz spiętego konia. Tu też zapewne znajdowała się słynna
loggia o 32 kolumnach (zrabowanych w czasie najazdu szwedzkiego). Opis ogrodu dolnego,
od strony Wisły, i drugiego, reprezentacyjnego przed pałacem od strony Krakowskiego Przed-
mieścia, pomieścił Jarzębski w osobnym rozdziale poświęconym ogrodowi Króla Jegomości.
W ogrodzie dolnym mieścił się zwierzyniec, sadzawka z pływającymi po niej łabędziami
i dzikim ptactwem i źródło z kaskadą, w którego ujęciu ustawiono wysoki kamień, a na nim
rzeźbę kupidyna. Dahlberg pokazał ogród oparkaniony na zboczu skarpy, ukształtowany w sposób,
który by skłaniał do nazwania go ogrodem naturalnym, zwłaszcza w zestawieniu z pokazanym
w pobliżu regularnie rozplanowanym ogrodem pałacu Koniecpolskiego. Sądząc z opisu Jarzębskiego,
taki zapewne miał charakter i zasadniczo różnił się od reprezentacyjnego ogrodu górnego przed
pałacem od strony Krakowskiego Przedmieścia.
Zapewne już w ogrodzie górnym napotkał Jarzębski jakąś grę ogrodową, a dalej fontannę
z Neptunem. Tuż obok stał pawilon nazwany altaną, wymiennie Lusthausem (Losthaus), z pięknymi
malowidłami wewnątrz19, zwieńczony alkierzykiem otoczonym ganeczkiem i wyposażony w piwnicę
zaopatrzoną w trunki — była to najpewniej ogrodowa jadalnia20. Z boku tego pawilonu stała
rzeźba żołnierza i związany z nią zegar słoneczny z „niespodzianką" — pragnący odczytać godzinę
oblewany był strumieniem wody. W pobliżu pergoli obrośniętej owocującymi krzewami stały
dwie rzeźby: żołnierza i „delfinoryba"21. W rogach ogrodu kwaterowego, obsadzonego ornamentalnie
skomponowanymi kwiatami, mieściły się baszty ukształtowane z przystrzyżonych drzewek. Ustawiony
z boku wiatrak był tak elementem dekoracyjnym, jak użytkowym, dostarczał bowiem ogrodowi
wody. Jeszcze jedna rzeźba spiętego konia i wejście do czwartego już członu — ogrodu użytkowego.
Hodowano w nim egzotyczne drzewka i warzywa na stół królewski, zioła lecznicze; tu też
znajdowały się szklarnie. Komentując katalog wydany w Gdańsku przez Marcina Bernharda
w 1652 г., obejmujący spis roślin hodowanych w ogrodach królewskich Ujazdowa i na Krakowskim
Przedmieściu, J. Rostafiński22 stwierdza: „Ogród założony ówczesną modą był bezdrzewny;
poza szpalerami zdobiły go niskie partery kwiatów, zwłaszcza cebulkowych wzorzyście sadzonych [...]
Rozległe partery wymagały wypielęgnowania dziesiątków tysięcy roślin przygotowanych do przesadze-
nia". W ogrodach willi królewskiej na Krakowskim Przedmieściu występowało 737 gatunków roślin
— tyle spisał ich ogrodnik Jakób Haick, morawianin, w dziełku Bernharda.
17 J. A. Morsztyn, 275 wierszy. Posyłając wiersze jegomości Panu Marszałkowi Wielkiemu Koronnemu, Warszawa
1977.
18 J. Putkowska, Królewska rezydencja na Przedmieściu Warszawy w XVII wieku, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki", t. XXIII: 1978, z. 4. Autorka pokusiła się o wytyczenie trasy wędrówki Jarzębskiego, zwiedzającego
rezydencję.
19 W komentarzu do Gościńca... W. Tomkiewicza przypisuje tzw. deki, dekoracje do altan, Chrystianowi Melichowi
(bez udokumentowania).
20 Ten termin uznany został ostatnio w literaturze jako jednoznaczne określenie jadalni ogrodowej (K. Eysymontt,
Klasztorne ogrody i park nowej rezydencji w Henrykowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. XVII: 1972,
z. 3. Zgadza się z nim J. Putkowska op. cit.). Ta jednoznaczność nie wydaje się słuszna, w zestawieniu choćby
z rysunkiem Dahlberga, na którym tym właśnie mianem została określona willa królewska (na rycinie Perelle'a Villa
Regia).
21 Rzeźba zachowana, obecnie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy. Znajdowała się wśród dzieł sztuki
zrabowanych przez Szwedów, wywożonych Wisłą w transporcie, który zatonął; wyłowiona w 1906 r.
22 J. Rostafiński, Królewskie ogrody botaniczne króla Jana Kazimierza w Warszawie oraz systematyczny spis
roślin tam hodowanych, Kraków 1928.
221
Potem masz w prawo królewskie ogrody
I Pałac wiślne patrzący na wody.
Groty i loggie, stajnie i sieciarnie
I co królewski dwór uciech ogarnie17.
Jarzębski poświęcił ogrodom króla wyjątkowo dużo miejsca, nie szczędząc słów podziwu. Dzię-
ki niemu istnieje daleko posunięta możliwość ich odtworzenia18. Tuż przy pałacu znajdował
się ogród prywatny [giardino secreto), którego opis zespolił z opisem budynku pałacowego.
Był to wydzielony ogród kwaterowy obsadzony kwiatami i ziołami, z poustawianymi wokół
klatkami ptaków. Mieściła się w nim altana, marmurowa fontanna i rzeźby przedstawiające
walkę Herkulesa z centaurem oraz spiętego konia. Tu też zapewne znajdowała się słynna
loggia o 32 kolumnach (zrabowanych w czasie najazdu szwedzkiego). Opis ogrodu dolnego,
od strony Wisły, i drugiego, reprezentacyjnego przed pałacem od strony Krakowskiego Przed-
mieścia, pomieścił Jarzębski w osobnym rozdziale poświęconym ogrodowi Króla Jegomości.
W ogrodzie dolnym mieścił się zwierzyniec, sadzawka z pływającymi po niej łabędziami
i dzikim ptactwem i źródło z kaskadą, w którego ujęciu ustawiono wysoki kamień, a na nim
rzeźbę kupidyna. Dahlberg pokazał ogród oparkaniony na zboczu skarpy, ukształtowany w sposób,
który by skłaniał do nazwania go ogrodem naturalnym, zwłaszcza w zestawieniu z pokazanym
w pobliżu regularnie rozplanowanym ogrodem pałacu Koniecpolskiego. Sądząc z opisu Jarzębskiego,
taki zapewne miał charakter i zasadniczo różnił się od reprezentacyjnego ogrodu górnego przed
pałacem od strony Krakowskiego Przedmieścia.
Zapewne już w ogrodzie górnym napotkał Jarzębski jakąś grę ogrodową, a dalej fontannę
z Neptunem. Tuż obok stał pawilon nazwany altaną, wymiennie Lusthausem (Losthaus), z pięknymi
malowidłami wewnątrz19, zwieńczony alkierzykiem otoczonym ganeczkiem i wyposażony w piwnicę
zaopatrzoną w trunki — była to najpewniej ogrodowa jadalnia20. Z boku tego pawilonu stała
rzeźba żołnierza i związany z nią zegar słoneczny z „niespodzianką" — pragnący odczytać godzinę
oblewany był strumieniem wody. W pobliżu pergoli obrośniętej owocującymi krzewami stały
dwie rzeźby: żołnierza i „delfinoryba"21. W rogach ogrodu kwaterowego, obsadzonego ornamentalnie
skomponowanymi kwiatami, mieściły się baszty ukształtowane z przystrzyżonych drzewek. Ustawiony
z boku wiatrak był tak elementem dekoracyjnym, jak użytkowym, dostarczał bowiem ogrodowi
wody. Jeszcze jedna rzeźba spiętego konia i wejście do czwartego już członu — ogrodu użytkowego.
Hodowano w nim egzotyczne drzewka i warzywa na stół królewski, zioła lecznicze; tu też
znajdowały się szklarnie. Komentując katalog wydany w Gdańsku przez Marcina Bernharda
w 1652 г., obejmujący spis roślin hodowanych w ogrodach królewskich Ujazdowa i na Krakowskim
Przedmieściu, J. Rostafiński22 stwierdza: „Ogród założony ówczesną modą był bezdrzewny;
poza szpalerami zdobiły go niskie partery kwiatów, zwłaszcza cebulkowych wzorzyście sadzonych [...]
Rozległe partery wymagały wypielęgnowania dziesiątków tysięcy roślin przygotowanych do przesadze-
nia". W ogrodach willi królewskiej na Krakowskim Przedmieściu występowało 737 gatunków roślin
— tyle spisał ich ogrodnik Jakób Haick, morawianin, w dziełku Bernharda.
17 J. A. Morsztyn, 275 wierszy. Posyłając wiersze jegomości Panu Marszałkowi Wielkiemu Koronnemu, Warszawa
1977.
18 J. Putkowska, Królewska rezydencja na Przedmieściu Warszawy w XVII wieku, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki", t. XXIII: 1978, z. 4. Autorka pokusiła się o wytyczenie trasy wędrówki Jarzębskiego, zwiedzającego
rezydencję.
19 W komentarzu do Gościńca... W. Tomkiewicza przypisuje tzw. deki, dekoracje do altan, Chrystianowi Melichowi
(bez udokumentowania).
20 Ten termin uznany został ostatnio w literaturze jako jednoznaczne określenie jadalni ogrodowej (K. Eysymontt,
Klasztorne ogrody i park nowej rezydencji w Henrykowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", t. XVII: 1972,
z. 3. Zgadza się z nim J. Putkowska op. cit.). Ta jednoznaczność nie wydaje się słuszna, w zestawieniu choćby
z rysunkiem Dahlberga, na którym tym właśnie mianem została określona willa królewska (na rycinie Perelle'a Villa
Regia).
21 Rzeźba zachowana, obecnie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy. Znajdowała się wśród dzieł sztuki
zrabowanych przez Szwedów, wywożonych Wisłą w transporcie, który zatonął; wyłowiona w 1906 r.
22 J. Rostafiński, Królewskie ogrody botaniczne króla Jana Kazimierza w Warszawie oraz systematyczny spis
roślin tam hodowanych, Kraków 1928.