DOI Artikel:
Kalinowski, Konstanty: Sarkofag Erdmana Promnitza w Zamienicach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14540#0302
298
KONSTANTY KALINOWSKI
takiej rodzinnej nekropolii śląskiego rodu jest kaplica grobowa Stoschów w niedalekich od Zamienić
Krzydłowicach z kilkoma sarkofagami kamiennymi pochodzącymi z różnych lat20.
Monument Erdmana Promnitza nawiązujący, ze względu na czytelność przesłania, do tradycji
oorazowania rycerskiego pomnika nagrobnego, w zakresie formy dostosowany został do współ-
czesnej mody artystycznej. Sarkofag ten mieści się w ogólnym typie barokowych pomników
sławy wojennej, posiada także swój indywidualny, dostosowany do osoby zmarłego, program.
Nietypowym zjawiskiem jest jego wizualne rozbicie — dopiero bowiem oba człony razem — sarkofag
z figurą i tablica inskrypcyjna, tworzą całość treściową.
Zmarły młodo Erdman von Promnitz, posiadający niewysoką rangę wojskową, nie zdążył
wyróżnić się na polu walki, stąd też boki sarkofagu zdobią wyłącznie panoplia charakteryzujące
ogólnie zmarłego jako dzielnego żołnierza. Przeplatające broń gałązki wawrzynu symbolizują sławę
wojenną, natomiast głowa Meduzy (przywołująca legendę Perseusza) — sygnalizuje gotowość do czynów
bohaterskich. W kategoriach barokowej retoryki potraktować także wypada, tak silnie wyeksponowany,
motyw pokonanych nieprzyjaciół — figury dźwigających sarkofag „niewolników". Przedstawienia emble-
matyczne na kartuszach umieszczonych na krótszych bokach sarkofagu wydają się być koncepcjami
jednorazowymi, wymyślonymi specjalnie dla zamienieckiego obiektu. Nie znając tekstów wygłoszonych
kazań pogrzebowych, trudno je obecnie jednoznacznie odczytać. I tak, w głowie sarkofagu, na górnym
kartuszu, znajduje się wizerunek jeźdźca we współczesnym stroju, trzymającego w ręku szpadę,
na ostrzu której umieszczono czaszkę. Konną postać wojownika interpretować można jako trawestację
ikonu emblematu „IMPERATORIS VIRTUTES" (cnoty wodza) — postaci rycerza21. W zestawieniu
z symbolem Vanitas — czaszką umieszczoną na szpadzie, emblemat ten odczytać można jako przypom-
nienie przemijalności jednej z cnót zmarłego żołnierza, cnoty wodza, a więc umiejętności przewodzenia
koniecznej dla pełnienia funkcji dowódczych. Umieszczona w dolnym kartuszu czaszka jest obiegowym
symbolem przemijalności człowieka22, przypomnieniem śmierci23. Na górnym kartuszu w nogach
sarkofagu wyobrażono Ukrzyżowanie. U stóp krzyża znajduje się poduszka z wizerunkiem serca,
na które spływają krople krwi z rany Ukrzyżowanego. Motyw serca symbolizuje duchową stronę
istoty ludzkiej. Możliwe więc, że zobrazowano w ten sposób rolę Odkupiciela Chrystusa —
które ze strony człowieka zdeterminowane jest jego wiarą — symbolizowaną przez serce. Drugi
ikon przedstawiający bijący w górę piorun odpowiada emblematowi „IOVI ET FULMINI" (Jowiszowi,
lecz i błyskawicy bliski), obrazujący niebezpieczeństwa grożące wysoko wyniesionym, niepewny
los wybrańców24. Odnosi się on także bezpośrednio do Promnitza — wysoko wyniesionemu i dzięki
temu narażonego na niebezpieczeństwo, jakie nie grozi zwyczajnym śmiertelnikom. Dominujący
motyw dekoracyjny — panoplia pokrywające tak boki sarkofagu, jak i tworzące ramy kartusza
inskrypcyjnego — stanowią typowy motyw gloryfikujący zmarłego — symbolizują sławę wojenną25.
Tak więc, cały program dekoracji sarkofagu, prezentujący atrybuty wojenne, cnoty wodzowskie
i szczególną rolę zmarłego — jest typowym programem pomnika sławy wojennej. Jedynie emblemat
eksponujący wiarę zmarłego wprowadza czysto religijny wątek do tej heroicznej wizji. Sławę czynów
rotmistrza kirasierów saskich głosi także uskrzydlona Fama umieszczona w kartuszu inskrypcyjnym
przekazującym potomności jego curriculum vitae. Sarkofag wraz z ozdobnym kartuszem inskrypcyjnym,
stanowiącym dalszy dominujący wizualnie element wnętrza oraz wisząca (zgodnie ze zwyczajem)
ponad nim chorągiew żałobna z portretem Promnitza, przedstawionym jako osoba żywa, wypełniały
niewielkie wnętrze nawy kościoła zamienieckiego nadając mu charakter mauzoleum. Sądzić należy,
że właśnie ten memorialny charakter wnętrza, obcy postoświeceniowej mentalności, stał się z czasem
20 Kilka z nich jest dziełami rzeźbiarza Krystiana Griinewalda wykonanymi ok. 1730 r.
21 J. Sambucus, Emblemata et aliąuot nummi antiqvi operis..., Antverpiae 1566, s. 64, wg. A. Henkel, A. Schone,
Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI und XVII Jhr., Stuttgart 1967, szp. 1060.
22 Emblemat EX MAXIMO MINIMVM u B. Analus, Pieta poesis ut pictura poesis erit, Lungduni 1552, s. 55,
wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 997.
23 Emblemat HOMINEM TE ESSE COGITA J. de Bor i a, Empresas moralex..., Praga 1581, s. 101, Nr 100,
wg Henkel, Schone, op. cit.. szp. 997.
24 Por. emblemat u Saavedry, Nr 50, wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 59
25 G. de La Perrière, La morosophie..., Lyon 1553, Nr 13, wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 1485.
KONSTANTY KALINOWSKI
takiej rodzinnej nekropolii śląskiego rodu jest kaplica grobowa Stoschów w niedalekich od Zamienić
Krzydłowicach z kilkoma sarkofagami kamiennymi pochodzącymi z różnych lat20.
Monument Erdmana Promnitza nawiązujący, ze względu na czytelność przesłania, do tradycji
oorazowania rycerskiego pomnika nagrobnego, w zakresie formy dostosowany został do współ-
czesnej mody artystycznej. Sarkofag ten mieści się w ogólnym typie barokowych pomników
sławy wojennej, posiada także swój indywidualny, dostosowany do osoby zmarłego, program.
Nietypowym zjawiskiem jest jego wizualne rozbicie — dopiero bowiem oba człony razem — sarkofag
z figurą i tablica inskrypcyjna, tworzą całość treściową.
Zmarły młodo Erdman von Promnitz, posiadający niewysoką rangę wojskową, nie zdążył
wyróżnić się na polu walki, stąd też boki sarkofagu zdobią wyłącznie panoplia charakteryzujące
ogólnie zmarłego jako dzielnego żołnierza. Przeplatające broń gałązki wawrzynu symbolizują sławę
wojenną, natomiast głowa Meduzy (przywołująca legendę Perseusza) — sygnalizuje gotowość do czynów
bohaterskich. W kategoriach barokowej retoryki potraktować także wypada, tak silnie wyeksponowany,
motyw pokonanych nieprzyjaciół — figury dźwigających sarkofag „niewolników". Przedstawienia emble-
matyczne na kartuszach umieszczonych na krótszych bokach sarkofagu wydają się być koncepcjami
jednorazowymi, wymyślonymi specjalnie dla zamienieckiego obiektu. Nie znając tekstów wygłoszonych
kazań pogrzebowych, trudno je obecnie jednoznacznie odczytać. I tak, w głowie sarkofagu, na górnym
kartuszu, znajduje się wizerunek jeźdźca we współczesnym stroju, trzymającego w ręku szpadę,
na ostrzu której umieszczono czaszkę. Konną postać wojownika interpretować można jako trawestację
ikonu emblematu „IMPERATORIS VIRTUTES" (cnoty wodza) — postaci rycerza21. W zestawieniu
z symbolem Vanitas — czaszką umieszczoną na szpadzie, emblemat ten odczytać można jako przypom-
nienie przemijalności jednej z cnót zmarłego żołnierza, cnoty wodza, a więc umiejętności przewodzenia
koniecznej dla pełnienia funkcji dowódczych. Umieszczona w dolnym kartuszu czaszka jest obiegowym
symbolem przemijalności człowieka22, przypomnieniem śmierci23. Na górnym kartuszu w nogach
sarkofagu wyobrażono Ukrzyżowanie. U stóp krzyża znajduje się poduszka z wizerunkiem serca,
na które spływają krople krwi z rany Ukrzyżowanego. Motyw serca symbolizuje duchową stronę
istoty ludzkiej. Możliwe więc, że zobrazowano w ten sposób rolę Odkupiciela Chrystusa —
które ze strony człowieka zdeterminowane jest jego wiarą — symbolizowaną przez serce. Drugi
ikon przedstawiający bijący w górę piorun odpowiada emblematowi „IOVI ET FULMINI" (Jowiszowi,
lecz i błyskawicy bliski), obrazujący niebezpieczeństwa grożące wysoko wyniesionym, niepewny
los wybrańców24. Odnosi się on także bezpośrednio do Promnitza — wysoko wyniesionemu i dzięki
temu narażonego na niebezpieczeństwo, jakie nie grozi zwyczajnym śmiertelnikom. Dominujący
motyw dekoracyjny — panoplia pokrywające tak boki sarkofagu, jak i tworzące ramy kartusza
inskrypcyjnego — stanowią typowy motyw gloryfikujący zmarłego — symbolizują sławę wojenną25.
Tak więc, cały program dekoracji sarkofagu, prezentujący atrybuty wojenne, cnoty wodzowskie
i szczególną rolę zmarłego — jest typowym programem pomnika sławy wojennej. Jedynie emblemat
eksponujący wiarę zmarłego wprowadza czysto religijny wątek do tej heroicznej wizji. Sławę czynów
rotmistrza kirasierów saskich głosi także uskrzydlona Fama umieszczona w kartuszu inskrypcyjnym
przekazującym potomności jego curriculum vitae. Sarkofag wraz z ozdobnym kartuszem inskrypcyjnym,
stanowiącym dalszy dominujący wizualnie element wnętrza oraz wisząca (zgodnie ze zwyczajem)
ponad nim chorągiew żałobna z portretem Promnitza, przedstawionym jako osoba żywa, wypełniały
niewielkie wnętrze nawy kościoła zamienieckiego nadając mu charakter mauzoleum. Sądzić należy,
że właśnie ten memorialny charakter wnętrza, obcy postoświeceniowej mentalności, stał się z czasem
20 Kilka z nich jest dziełami rzeźbiarza Krystiana Griinewalda wykonanymi ok. 1730 r.
21 J. Sambucus, Emblemata et aliąuot nummi antiqvi operis..., Antverpiae 1566, s. 64, wg. A. Henkel, A. Schone,
Emblemata. Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI und XVII Jhr., Stuttgart 1967, szp. 1060.
22 Emblemat EX MAXIMO MINIMVM u B. Analus, Pieta poesis ut pictura poesis erit, Lungduni 1552, s. 55,
wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 997.
23 Emblemat HOMINEM TE ESSE COGITA J. de Bor i a, Empresas moralex..., Praga 1581, s. 101, Nr 100,
wg Henkel, Schone, op. cit.. szp. 997.
24 Por. emblemat u Saavedry, Nr 50, wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 59
25 G. de La Perrière, La morosophie..., Lyon 1553, Nr 13, wg Henkel, Schone, op. cit., szp. 1485.