Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (36.1992)

W Ewangelii Tomasza nie bez wyraźnej aluzji do tradycji synoptycznej, to jest do
kanonicznej Ewangelii Mateusza [13, 45—46], czytamy: „Królestwo Ojca podobne jest do
kupca posiadającego towary, który znalazł perłę. Ów kupiec był mądry, sprzedał towary
i kupił sobie za nie perłę. Wy sami szukajcie jego skarbca, który nie ustaje, który trwa,
miejsca, do którego mól nie wpadnie ani robak nie niszczy"17. Tu widzimy wyraźnie, jak
w ślad za Ewangelią symbol perły łączy się z symbolem skarbu. Skarbem bezcennym, perłą,
może być również sama zbawcza gnoza. Wyraźnie gnozę symbolizuje perła w innym logionie
Ewangelii Tomasza: „Jezus mówi: Nie dawajcie świętości psom, aby nie rzuciły jej na
gnojowisko. Nie rzucajcie perły świniom, aby nie pozostawiły jej [...]"18. Aluzja do Nowego
Testamentu, czyli do Ewangelii Mateusza 7, 6 („Nie dawajcie psom tego, co święte, i nie
rzucajcie swych pereł przed świnie, by ich nie podeptały nogami, i obróciwszy się, was nie
poszarpały") jest wyraźna. O przejęciu tego obrazu przez gnostyków świadczy także relacja
Hipolita o elkazaitach. „Bezsensowne wydaje mu się, aby tak wielkie i niewymowne
tajemnice deptać nogami i wydawać dla wielu, radzi, aby strzec je jak drogocenną perłę"19.
Podobnie sądził Bazylides według Epifaniusza: „My jesteśmy — powiada — ludźmi
(prawdziwymi), wszyscy inni to świnie i psy, dlatego napisano: nie rzucajcie pereł przed
wieprze ani nie dawajcie co święte psom. Ale ukrył w swej nieprawości — dodaje Epifa-
niusz — przed tymi, co mają rozum, a odkrył w swej szkole tym, których uwiódł"20. Gnozę
wykładał Bazylides tylko wtajemniczonym i tę gnozę przyrównał do ewangelicznej perły. Nie
wydaje się jednak, aby porównanie perły do tego, co cenne i co należy chronić przed ludźmi
niepowołanymi było czymś szczególnie gnostyckim. Klemens Aleksandryjski uważa także,
że nie należy przekazywać wzniosłej nauki ludziom do tego nie przygotowanym21. Chodzi
wprawdzie o gnostyków kościelnych, to jest ludzi, którzy przez swoje przygotowanie zdolni
są pojąć tajemnice wiary, ale wiara i jej tajemnice przeznaczone są dla wszystkich. Gnosty-
cy — których i Klemens Aleksandryjski zwalczał — sądzili, że gnoza zbawcza przeznaczona
jest tylko dla tych, którzy z natury są przeznaczeni do zbawienia. Symbol perły wykorzysty-
wali więc zarówno chrześcijanie ortodoksyjni, przedstawiciele chrześcijańskiej gnozy, jak
gnostycy heretycy, których pisarze kościelni zwalczali.

Symbol perły pojawia się także w Dziejach Piotra i Dwunastu Apostołów, w utworze ze
zbioru tekstów z Nag Hammadi, który nie uchodzi za wyraźnie gnostycki. W tym
apokryficznym utworze główną postacią jest sprzedawca pereł, czyli sam Jezus, jak się
okazuje dalej w trakcie spotkania z uczniami. Jezus jest dawcą gnozy. Wartość perły, którą
Jezus sprzedaje, rozpoznają tylko ludzie biedni. Tym chce dać perłę za darmo. Perła
symbolizuje tutaj naukę Jezusa, ewangelię, a przez aluzję do biednych, wydaje się, że
poświadcza tendencje enkratyczne (powściągliwości), a więc związki z chrześcijaństwem
syryjskim22. Typowo gnostyckim wątkiem perły będzie zatem myśl o boskiej jaźni
symbolizowanej przez najwyższej wartości perłę.

44