DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Mossakowski, Stanisław: Pałac Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w Puławach
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0034
STANISŁAW MOSSAKOWSKI
figur wieńczących ryzality środkowe oraz scen w po-
lach fragmentów przyczółka nad bocznymi częściami
ryzalitu od strony Wisły. Nieczytelny jest także napis
na banderoli w tympanonie fasady, a niewyraźne za-
znaczenie przedmiotów jakie trzymają putta stojące
na balustradzie schodów uniemożliwia ustalenie ich
symbolicznego znaczenia. Można natomiast przypusz-
czać, że cztery figury żeńskie na dachach narożnych
pawilonów pałacu, z których jedna trzyma róg obfi-
tości, to personifikacje pór roku 133, poddanych jak wia-
domo opiece Apolla 134. Z kolei siedząca postać kobieca
z włócznią w ręku umieszczona w ocienionej niszy
schodów została zidentyfikowana przez M. Kwiatkow-
skiego jako Minerwa135 bogini mądrości, opiekunka
poetów, mówców i filozofów136, która według słów
Cartariego: „non e altro che ąuella virtu del sole, la
ąuale rischiara gli humani intelletti”137.
Znaczne różnice w porównaniu z pierwotnym pro-
jektem zdradzają natomiast dokładniej narysowane
i nietrudne do zidentyfikowania przedstawienia w tym-
panonach ryzalitów obu elewacji pałacu. Promienisty
Apollo-Febus z lirą w ręku umieszczony jest tutaj
na szczycie ryzalitu elewacji od strony Wisły, gdzie
poniżej w polu przyczółka widnieje kartusz, zapewne
herbowy, podtrzymywany przez putta. W tympanonie
elewacji fasadowej glob nieba z tarczą słoneczną po-
środku zamiast Muz ujmuje Saturn (il. 18), który
według odrodzonych w epoce humanizmu poglądów
neoplatońskich jest bogiem elity umysłowej, symbo-
lem najwyższej siły myśli i czystego intelektu138.
Umieszczona obok postać kobieca bez atrybutów to
prawdopodobnie jego żona Rea139. Te wyraźne od-
stępstwa od projektu dekoracji pałacu nawet przy
133 Por. CARTARI, jw., s. 42 i il. na S. 41 oraz RIPA,
jw., cz. in, s. 99 i nn. Postać z rogiem obfitości zidentyfi-
kował jako „alegorię obfitości lub jesieni” również KWIAT-
KOWSKI, jw., s. 22.
134 Por. m. in. ROSCHER, jw., t. I, szp. 423—25.
135 KWIATKOWSKI, jw., s. 22 i przyp. 15 na s. 27.
136 Por. m. in. HUNGER, jw., s. 58.
137 „jest nie czym innym jak ową właściwością słońca
rozjaśniającego umysły ludzkie”. (Przekł. H. SZYMAŃSKIEJ)
por. CARTARI, jw., s. 71.
138 Por. R. KLIBANSKY, E. PANOWSKY i F. SAXL, Sa-
turn and Melancholy. Studies in the History of Natural
Philosophy, Religion und Art, London 1964, s. 151—159 i 241—
273 oraz CARTARI, jw., s. 27 i 33. O Saturnie jako opiekunie
artystów i ich twórczości por. m. in. R. i M. WITTKOWER,
Bom under Saturn. The Character and conduct of Artists.
A Documented History from Antiguity to the French Revo-
lution, London 1963, s. 102—108.
całej niedokładności rysownika szwedzkiego, który
zapewne niejedno pomylił czy przestawił, trudno przy-
pisać tylko jego fantazji. Należy przypuszczać, że
powstały one raczej w wyniku zmian wprowadzonych
w trakcie realizacji ustalonego pierwotnie projektu
i próbować ustalić co spowodowało te zmiany. W po-
łowie r. 1675, czyli w czasie kiedy prace nad deko-
racją zewnętrznej strony budowli nie były jeszcze
gotowe, zmarła współtwórczyni programu ideowego,
żona fundatora pałacu Zofia Lubomirska 14°. Z jej
śmiercią szereg wątków treściowych dekoracji straciło
swą aktualność i to najprawdopodobniej stało się
powodem zmian w pierwotnie zaplanowanym progra-
mie. Nic też dziwnego, że w tympanonie fasady umiesz-
czono teraz Saturna, boga śmierci i zmarłych 141. Ujmu-
jący sferę niebieską z pasem zodiakalnym i trzyma-
jący w ręku klepsydrę został on tutaj przedstawiony
zgodnie z dawną tradycją jako Chronos — personifi-
kacja czasu a zarazem symbol iminionej i wspomina-
nej przeszłości142. Wreszcie Saturn jako planeta był
od czasów średniowiecznych łączony z biednymi, po-
krzywdzonymi, kalekami, sieroctwem oraz wdowień-
stwem co zostało wyraźnie zaakcentowane także na
naszej płaskorzeźbie, gdzie powyżej globu niebieskie-
go widnieje jeszcze jeden jego atrybut: kula jakiej
często używają kalekiI43.
Śmierć żony spowodowała zapewne nie tylko zmia-
ny w dekoracji pałacu. Należy przypuszczać, że od
tej pory Lubomirski stracił serce do swej pierwszej
budowli. Zawarte w niedługim czasie ponowne mał-
żeństwo i otrzymana wysoka godność marszałka wiel-
kiego koronnego skłoniły go wkrótce do zajęcia się
rozbudową innej, nowej rezydencji — Ujazdowa-
139 Por. CARTARI, jw., S. 28—29 i 191—193.
140 Dokładna data śmierci Zofii Lubomirskiej nie jest
znana. Zmarła ona przed dn. 11 września 1675 r. gdyż datę
tę nosi list kondolencyjny wysłany przez króla Jana III do
Stanisława Herakliusza z obozu pod Lwowem (Bibl. Czarto-
ryskich w Krakowie, rkps. nr 2752, s. 5).
141 Por. KLIBANSKY, PANOFSKY i SAXL, jw., S. 134—135.
142 Por. tamże, s. 154, 212—213 i tabl. 57, 59 i 143 oraz
CARTARI, jw., s. 27 i 31. Treść płaskorzeźby jako alegorii
czasu odczytał również KWIATKOWSKI, jw., s. 22: „Nie-
mniej da się wyróżnić kilka uchwytnych elementów jak [...]
alegorię czasu w tympanonie głównym, przedstawioną za
pomocą kuli ziemskiej, słońca z promieniami i postaciami
kobiety i mężczyzny [...]”.
143 Por KLIBANSKY, PANOWSKY i SAXL, jw., s. 205—
207 i tabl. 30, 38 i 57 oraz CARTARI, jw., s. 31.
STANISŁAW MOSSAKOWSKI,
IL PALAZZO DI STANISŁAW HERAKL1USZ LUBOMIRSKI A PUŁAWY
Lo scopo di ąuesto articolo, che si collega agli studi
pubblicati ąualche anno fa da Marek Kwiatkowski
(„Teka Konserwatorska” vol. 5, Varsavia 1962), e di
rintracciare la forma primitiva del palazzo di Puławy
e in particolare di esporre i motivi rappresentati nella
decorazione scultorea delFedificio, nonche il posto
che alFedificio stesso viene assegnato nella storia
delFarchitettura.
II palazzo, eretto negli anni 1671—1679, per ordine
del Grandę Maresciallo di corte del Regno di Polonia
Stanisław Herakliusz Lubomirski e della sua consorte
Zofia Opalińska, fu distrutto quasi comipletamente
nel 1706 dalie truppe svedesi del re Carlo XII; dopo-
diche fu ricostruito in forma del tutto diversa.
L’aspetto primitivo delFedificio, situato in un luogo
pittoresco sulTalta riva della Yistola, puó essere
26
figur wieńczących ryzality środkowe oraz scen w po-
lach fragmentów przyczółka nad bocznymi częściami
ryzalitu od strony Wisły. Nieczytelny jest także napis
na banderoli w tympanonie fasady, a niewyraźne za-
znaczenie przedmiotów jakie trzymają putta stojące
na balustradzie schodów uniemożliwia ustalenie ich
symbolicznego znaczenia. Można natomiast przypusz-
czać, że cztery figury żeńskie na dachach narożnych
pawilonów pałacu, z których jedna trzyma róg obfi-
tości, to personifikacje pór roku 133, poddanych jak wia-
domo opiece Apolla 134. Z kolei siedząca postać kobieca
z włócznią w ręku umieszczona w ocienionej niszy
schodów została zidentyfikowana przez M. Kwiatkow-
skiego jako Minerwa135 bogini mądrości, opiekunka
poetów, mówców i filozofów136, która według słów
Cartariego: „non e altro che ąuella virtu del sole, la
ąuale rischiara gli humani intelletti”137.
Znaczne różnice w porównaniu z pierwotnym pro-
jektem zdradzają natomiast dokładniej narysowane
i nietrudne do zidentyfikowania przedstawienia w tym-
panonach ryzalitów obu elewacji pałacu. Promienisty
Apollo-Febus z lirą w ręku umieszczony jest tutaj
na szczycie ryzalitu elewacji od strony Wisły, gdzie
poniżej w polu przyczółka widnieje kartusz, zapewne
herbowy, podtrzymywany przez putta. W tympanonie
elewacji fasadowej glob nieba z tarczą słoneczną po-
środku zamiast Muz ujmuje Saturn (il. 18), który
według odrodzonych w epoce humanizmu poglądów
neoplatońskich jest bogiem elity umysłowej, symbo-
lem najwyższej siły myśli i czystego intelektu138.
Umieszczona obok postać kobieca bez atrybutów to
prawdopodobnie jego żona Rea139. Te wyraźne od-
stępstwa od projektu dekoracji pałacu nawet przy
133 Por. CARTARI, jw., s. 42 i il. na S. 41 oraz RIPA,
jw., cz. in, s. 99 i nn. Postać z rogiem obfitości zidentyfi-
kował jako „alegorię obfitości lub jesieni” również KWIAT-
KOWSKI, jw., s. 22.
134 Por. m. in. ROSCHER, jw., t. I, szp. 423—25.
135 KWIATKOWSKI, jw., s. 22 i przyp. 15 na s. 27.
136 Por. m. in. HUNGER, jw., s. 58.
137 „jest nie czym innym jak ową właściwością słońca
rozjaśniającego umysły ludzkie”. (Przekł. H. SZYMAŃSKIEJ)
por. CARTARI, jw., s. 71.
138 Por. R. KLIBANSKY, E. PANOWSKY i F. SAXL, Sa-
turn and Melancholy. Studies in the History of Natural
Philosophy, Religion und Art, London 1964, s. 151—159 i 241—
273 oraz CARTARI, jw., s. 27 i 33. O Saturnie jako opiekunie
artystów i ich twórczości por. m. in. R. i M. WITTKOWER,
Bom under Saturn. The Character and conduct of Artists.
A Documented History from Antiguity to the French Revo-
lution, London 1963, s. 102—108.
całej niedokładności rysownika szwedzkiego, który
zapewne niejedno pomylił czy przestawił, trudno przy-
pisać tylko jego fantazji. Należy przypuszczać, że
powstały one raczej w wyniku zmian wprowadzonych
w trakcie realizacji ustalonego pierwotnie projektu
i próbować ustalić co spowodowało te zmiany. W po-
łowie r. 1675, czyli w czasie kiedy prace nad deko-
racją zewnętrznej strony budowli nie były jeszcze
gotowe, zmarła współtwórczyni programu ideowego,
żona fundatora pałacu Zofia Lubomirska 14°. Z jej
śmiercią szereg wątków treściowych dekoracji straciło
swą aktualność i to najprawdopodobniej stało się
powodem zmian w pierwotnie zaplanowanym progra-
mie. Nic też dziwnego, że w tympanonie fasady umiesz-
czono teraz Saturna, boga śmierci i zmarłych 141. Ujmu-
jący sferę niebieską z pasem zodiakalnym i trzyma-
jący w ręku klepsydrę został on tutaj przedstawiony
zgodnie z dawną tradycją jako Chronos — personifi-
kacja czasu a zarazem symbol iminionej i wspomina-
nej przeszłości142. Wreszcie Saturn jako planeta był
od czasów średniowiecznych łączony z biednymi, po-
krzywdzonymi, kalekami, sieroctwem oraz wdowień-
stwem co zostało wyraźnie zaakcentowane także na
naszej płaskorzeźbie, gdzie powyżej globu niebieskie-
go widnieje jeszcze jeden jego atrybut: kula jakiej
często używają kalekiI43.
Śmierć żony spowodowała zapewne nie tylko zmia-
ny w dekoracji pałacu. Należy przypuszczać, że od
tej pory Lubomirski stracił serce do swej pierwszej
budowli. Zawarte w niedługim czasie ponowne mał-
żeństwo i otrzymana wysoka godność marszałka wiel-
kiego koronnego skłoniły go wkrótce do zajęcia się
rozbudową innej, nowej rezydencji — Ujazdowa-
139 Por. CARTARI, jw., S. 28—29 i 191—193.
140 Dokładna data śmierci Zofii Lubomirskiej nie jest
znana. Zmarła ona przed dn. 11 września 1675 r. gdyż datę
tę nosi list kondolencyjny wysłany przez króla Jana III do
Stanisława Herakliusza z obozu pod Lwowem (Bibl. Czarto-
ryskich w Krakowie, rkps. nr 2752, s. 5).
141 Por. KLIBANSKY, PANOFSKY i SAXL, jw., S. 134—135.
142 Por. tamże, s. 154, 212—213 i tabl. 57, 59 i 143 oraz
CARTARI, jw., s. 27 i 31. Treść płaskorzeźby jako alegorii
czasu odczytał również KWIATKOWSKI, jw., s. 22: „Nie-
mniej da się wyróżnić kilka uchwytnych elementów jak [...]
alegorię czasu w tympanonie głównym, przedstawioną za
pomocą kuli ziemskiej, słońca z promieniami i postaciami
kobiety i mężczyzny [...]”.
143 Por KLIBANSKY, PANOWSKY i SAXL, jw., s. 205—
207 i tabl. 30, 38 i 57 oraz CARTARI, jw., s. 31.
STANISŁAW MOSSAKOWSKI,
IL PALAZZO DI STANISŁAW HERAKL1USZ LUBOMIRSKI A PUŁAWY
Lo scopo di ąuesto articolo, che si collega agli studi
pubblicati ąualche anno fa da Marek Kwiatkowski
(„Teka Konserwatorska” vol. 5, Varsavia 1962), e di
rintracciare la forma primitiva del palazzo di Puławy
e in particolare di esporre i motivi rappresentati nella
decorazione scultorea delFedificio, nonche il posto
che alFedificio stesso viene assegnato nella storia
delFarchitettura.
II palazzo, eretto negli anni 1671—1679, per ordine
del Grandę Maresciallo di corte del Regno di Polonia
Stanisław Herakliusz Lubomirski e della sua consorte
Zofia Opalińska, fu distrutto quasi comipletamente
nel 1706 dalie truppe svedesi del re Carlo XII; dopo-
diche fu ricostruito in forma del tutto diversa.
L’aspetto primitivo delFedificio, situato in un luogo
pittoresco sulTalta riva della Yistola, puó essere
26