DOI issue:
Nr. 1
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Kornecki, Marian: Z problematyki wiejskiego budownictwa kościelnego na Opolszczyźnie w wieku XIII oraz na przełomie XIII i XIV wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0098
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
W dotychczasowych rozważaniach
pominięto świadomie kościół w Kał-
kowie koło Nysy,, jako należący -do
najbardziej znanych i reprezentacyj-
nych wiejskich kościołów w skali
całego Śląska. Kościół ten, wznie-
siony między 1240—60 r. posiada
kształt krzyża łacińskiego, z dwiema
niższymi przybudówkami po bokach
prezbiterium i wieżą od zachodu.
Odosobnione rozwiązanie przestrzen-
ne stawia go wśród szczytowych
osiągnięć architektonicznych wiej-
skiego budownictwa kościelnego tego
regionu.
Celem uzyskania w miarę moż-
ności przejrzystej systematyki typo-
logicznej wiejskiego kościoła na prze-
łomie XIII i XIV w. nie wzięto pod
uwagę występowania wieży. Wiado-
mo, że na całym Śląsku wieże przy
kościołach romańskich były zjawis-
kiem sporadycznym. Jak wspomnia-
no posiadał wieżę kościół w Kalko-
wi e, natomiast nie jest sprawdzony
czas budowy wieży w Hajdukach,
choć nie można wykluczyć jej
wczesnego wzniesienia. Z kolei w
grupie północnej należy zasygnali-
zować obecność wież w Gierszowi-
cach i Kolnicy, a także w Strzelni-
kach i Jankowicach Wielkich, gdzie
jednak tylko kondygnacje dolne są
pierwotne. Interesujący przykład
stanowi wieża w Gierszowicach,
wbudowana do wnętrza nawy
i uszczuplająca znacznie jej prze-
strzeń; wieża ta niedostępna od
zewnątrz wyrasta, ponad dach su-
rową masą murów i posiada w na-
rożach lizeny. Dalsze przykłady roz-
wiązań wieżowych występują jed-
nak zdecydowanie w XIV w.
Wątki i technologia.
Omawiane kościoły są wzniesione
z kamienia i cegły, przy czym ka-
mienne występują w zdecydowanej
mniejszości. Ani jeden zabytek
(oczywiście w granicach możliwości
przebadania) nie posiada wątku
wzniesionego z ciosów. Przeważa
kamień łamany i polny, w spora-
dycznym wypadku (Kruszyna) częś-
ciowo mur wykonany z rudy dar-
niowej, w powiązaniu z wątkiem
ceglanym.
Budowle ceglane wzniesione zo-
stały przy zastosowaniu układu
wendyjskiego. Według Z. Swiechow-
skiego (Wczesne budownictwo cegla-
ne w Polsce, Studia z dziejów rze-
miosła i przemysłu I, 1961) wątki
„wendyjskie” występują w Polsce
od 2. ćw. XIII w. do początku
XIV w. (górna granica nie dotyczy
ziem północnych). Współczesne bu-
downictwo wiejskie na terenie Dol-
nego Śląska — z jednej strony,
II. 9. Łąka. Portal.
(Rys. M. Kornecki)
i Małopolski — z drugiej, wykazuje
wyraźną przewagę budowli kamien-
nych nad ceglanymi, a budowle ce-
glane (i ceglano-kamienne) pojawia-
ją się jako czołowe przedsięwzięcia
II. 10. Jankowice Wielkie. Portal.
(Fot. M. Kornecki)
budowlane. Na omawianym terenie
obraz jest odmienny. Oczywiście
przyczyn takiego stanu rzeczy szu-
kać należy głównie w zasobach geo-
logicznych regionu; lokalizacja
obiektów wykazuje, że budowle ka-
mienne grupują się na terenach
podgórskich, w pasie podsudeckim
i wokół Góry Sw. Anny. Nie zmie-
nia to jednak faktu pojawienia się
wcześnie wyjątkowo licznego sku-
piska budowli ceglanych na Opol-
szczyźnie. Zjawisko to winno za-
ważyć nawet na geografii zabytków
szerszego obszaru.
W zasadzie nie stwierdzono za-
leżności układu przestrzennego od
materiału budowlanego. Najwcześ-
niejsze, jeszcze „romańskie” kościoły
omawianego zespołu są w przewa-
dze właśnie ceglane, przez co zresztą
winny zająć poczesne miejsce w
problematyce budownictwa cegla-
nego w Polsce. Wymagania kon-
strukcyjne mogły jednak spowodo-
wać przy budowlach ceglanych pew-
ne odmiany rozwiązań w szczegó-
łach. Czysty układ wendyjski w
wielu wypadkach ulegał zakłóceniu.
Wreszcie należy stwierdzić, że przy
budowlach ceglanych występuje
często detal kamienny tak konstruk-
cyjny, jak i dekoracyjny (portale
lub ich części, służki, wsporniki,
żebra sklepienne).
Elementy zdobnicze. Jak
wspomniano, ogólny charakter bu-
dowli — może z wyjątkiem kościoła
w Kalko wie — jest surowy, bez
dekoracji lub o bardzo skromnie
stosowanej. Wyjątek stanowią prze-
de wszystkim portale. Na omawia-
nym terenie zachowało się ich kilka
dotąd nieznanych, o znacznej war-
tości. Do znanych obiektów na-
leży reprezentacyjny portal w Kał-
kowie, w swej dekoracji jeszcze
romański; uskokowy, z ceglanymi
ościeżami oraz kamiennymi kolu-
mienkami, bazami, kapitelami i ar-
chiwoltą. Pierwotnie zwieńczony
trójkątnym przyczółkiem z wim-
pergą (zachowanym we fragmentach
nasady) wiąże się z portalami trzeb-
nickimi — z jednej strony, a głucho-
łazkim i głubczyckim — z drugiej.
Dekoracja trzech wewnętrznych łu-
ków archi wolty jest jeszcze romań-
ska, niestety stanowi niemal odo-
sobniony element zdobniczy. Należy
zwrócić uwagę, że dwie skrajne
kolumienki posiadały w połowie wy-
sokości kapiteliki talerzowe, analo-
giczny motyw znajdujemy w portalu
z 3-ciej tercji w. XIII w Ziębicach
oraz w Policach na Morawach. Nie
wiadomo, czy portal w Kałkowie
posiadał tympanon. F. Borowski
90
W dotychczasowych rozważaniach
pominięto świadomie kościół w Kał-
kowie koło Nysy,, jako należący -do
najbardziej znanych i reprezentacyj-
nych wiejskich kościołów w skali
całego Śląska. Kościół ten, wznie-
siony między 1240—60 r. posiada
kształt krzyża łacińskiego, z dwiema
niższymi przybudówkami po bokach
prezbiterium i wieżą od zachodu.
Odosobnione rozwiązanie przestrzen-
ne stawia go wśród szczytowych
osiągnięć architektonicznych wiej-
skiego budownictwa kościelnego tego
regionu.
Celem uzyskania w miarę moż-
ności przejrzystej systematyki typo-
logicznej wiejskiego kościoła na prze-
łomie XIII i XIV w. nie wzięto pod
uwagę występowania wieży. Wiado-
mo, że na całym Śląsku wieże przy
kościołach romańskich były zjawis-
kiem sporadycznym. Jak wspomnia-
no posiadał wieżę kościół w Kalko-
wi e, natomiast nie jest sprawdzony
czas budowy wieży w Hajdukach,
choć nie można wykluczyć jej
wczesnego wzniesienia. Z kolei w
grupie północnej należy zasygnali-
zować obecność wież w Gierszowi-
cach i Kolnicy, a także w Strzelni-
kach i Jankowicach Wielkich, gdzie
jednak tylko kondygnacje dolne są
pierwotne. Interesujący przykład
stanowi wieża w Gierszowicach,
wbudowana do wnętrza nawy
i uszczuplająca znacznie jej prze-
strzeń; wieża ta niedostępna od
zewnątrz wyrasta, ponad dach su-
rową masą murów i posiada w na-
rożach lizeny. Dalsze przykłady roz-
wiązań wieżowych występują jed-
nak zdecydowanie w XIV w.
Wątki i technologia.
Omawiane kościoły są wzniesione
z kamienia i cegły, przy czym ka-
mienne występują w zdecydowanej
mniejszości. Ani jeden zabytek
(oczywiście w granicach możliwości
przebadania) nie posiada wątku
wzniesionego z ciosów. Przeważa
kamień łamany i polny, w spora-
dycznym wypadku (Kruszyna) częś-
ciowo mur wykonany z rudy dar-
niowej, w powiązaniu z wątkiem
ceglanym.
Budowle ceglane wzniesione zo-
stały przy zastosowaniu układu
wendyjskiego. Według Z. Swiechow-
skiego (Wczesne budownictwo cegla-
ne w Polsce, Studia z dziejów rze-
miosła i przemysłu I, 1961) wątki
„wendyjskie” występują w Polsce
od 2. ćw. XIII w. do początku
XIV w. (górna granica nie dotyczy
ziem północnych). Współczesne bu-
downictwo wiejskie na terenie Dol-
nego Śląska — z jednej strony,
II. 9. Łąka. Portal.
(Rys. M. Kornecki)
i Małopolski — z drugiej, wykazuje
wyraźną przewagę budowli kamien-
nych nad ceglanymi, a budowle ce-
glane (i ceglano-kamienne) pojawia-
ją się jako czołowe przedsięwzięcia
II. 10. Jankowice Wielkie. Portal.
(Fot. M. Kornecki)
budowlane. Na omawianym terenie
obraz jest odmienny. Oczywiście
przyczyn takiego stanu rzeczy szu-
kać należy głównie w zasobach geo-
logicznych regionu; lokalizacja
obiektów wykazuje, że budowle ka-
mienne grupują się na terenach
podgórskich, w pasie podsudeckim
i wokół Góry Sw. Anny. Nie zmie-
nia to jednak faktu pojawienia się
wcześnie wyjątkowo licznego sku-
piska budowli ceglanych na Opol-
szczyźnie. Zjawisko to winno za-
ważyć nawet na geografii zabytków
szerszego obszaru.
W zasadzie nie stwierdzono za-
leżności układu przestrzennego od
materiału budowlanego. Najwcześ-
niejsze, jeszcze „romańskie” kościoły
omawianego zespołu są w przewa-
dze właśnie ceglane, przez co zresztą
winny zająć poczesne miejsce w
problematyce budownictwa cegla-
nego w Polsce. Wymagania kon-
strukcyjne mogły jednak spowodo-
wać przy budowlach ceglanych pew-
ne odmiany rozwiązań w szczegó-
łach. Czysty układ wendyjski w
wielu wypadkach ulegał zakłóceniu.
Wreszcie należy stwierdzić, że przy
budowlach ceglanych występuje
często detal kamienny tak konstruk-
cyjny, jak i dekoracyjny (portale
lub ich części, służki, wsporniki,
żebra sklepienne).
Elementy zdobnicze. Jak
wspomniano, ogólny charakter bu-
dowli — może z wyjątkiem kościoła
w Kalko wie — jest surowy, bez
dekoracji lub o bardzo skromnie
stosowanej. Wyjątek stanowią prze-
de wszystkim portale. Na omawia-
nym terenie zachowało się ich kilka
dotąd nieznanych, o znacznej war-
tości. Do znanych obiektów na-
leży reprezentacyjny portal w Kał-
kowie, w swej dekoracji jeszcze
romański; uskokowy, z ceglanymi
ościeżami oraz kamiennymi kolu-
mienkami, bazami, kapitelami i ar-
chiwoltą. Pierwotnie zwieńczony
trójkątnym przyczółkiem z wim-
pergą (zachowanym we fragmentach
nasady) wiąże się z portalami trzeb-
nickimi — z jednej strony, a głucho-
łazkim i głubczyckim — z drugiej.
Dekoracja trzech wewnętrznych łu-
ków archi wolty jest jeszcze romań-
ska, niestety stanowi niemal odo-
sobniony element zdobniczy. Należy
zwrócić uwagę, że dwie skrajne
kolumienki posiadały w połowie wy-
sokości kapiteliki talerzowe, analo-
giczny motyw znajdujemy w portalu
z 3-ciej tercji w. XIII w Ziębicach
oraz w Policach na Morawach. Nie
wiadomo, czy portal w Kałkowie
posiadał tympanon. F. Borowski
90