DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Frazik, Józef Tomasz; Holcerowa, Teresa: Wstępne badania nad zamkiem w Odrzykoniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0104
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
II. 5. Zamek w Odrzykoniu, elewacja
zach. zamku górnego, rys. J. Ma-
tejko, ok. 1866. Muzeum Narodowe
w Krakowie, Dom Matejki.
(Fot. PKZ Kraków)
dować się miała okazała izba stoło-
wa i inne pomieszczenia. W ten spo-
sób charakterystyczna dyspozycja
poszczególnych kondygnacji zamku
górnego (piwnice i przyziemie o cha-
rakterze gospodarczym, piętro —
mieszkalnym, ostatnia kondygnacja
— reprezentacyjnym; kaplica usytuo-
wana ponad bramą) odpowiadała
typowemu programowi średniowiecz-
nych zamków małopolskich. W pn.
części nadbudowanej kondygnacji
utworzono ganek straży, a odznacza-
jące się odmiennym wątkiem, szcze-
liną dylatacyjną i warstwą pobielo-
nego tynku późniejsze nieco pogru-
bienie tego muru od strony wnętrza
pozwoliło na przesklepienie tego
ganku, częściowo zachowanego. Czyn-
ność tę ze względu na format ce-
gieł użytych do przemurowania moż-
na wiązać z przełomem w. XV/XVI.
W tym samym czasie powstało
też „przedzamcze” zach., pomyślane
jako jednostka w pewnym sensie
samodzielna. Jest to obiekt w zasa-
dzie jednolity, o technice murów
analogicznej z murami zamku śred-
niego. Czas jego powstania określa
kamieniarka okien baszty, okienek
strzelniczych nad bramą wjazdową
(później zamurowanych), a przede
wszystkim kształt tarczy z herbem
Pilawitów,, umieszczonej na baszcie.
Z przełomem w. XV/XVI wiązać
też należy dalszą modernizację zam-
ku poprzez wzniesienie przy wspom-
nianym już „przedzamczu” zach. bu-
dynku bramnego, wysuniętego na
szyi, oraz przez utworzenie „przed-
zamcza” wsch. dla osłony bramy
wjazdowej zamku średniego, co od-
powiadało ogólnie wówczas stoso-
wanym założeniom obronnym, w
związku z coraz donioślejszą rolą
artylerii w oblężeniu. Podwyższenie
zaś pd. muru obwodowego „przed-
zamcza” zach., połączone z likwida-
cją ganku straży i zamurowaniem
pierwotnych okienek strzelniczych,
wiąże się z późniejszymi pracami
budowlanymi.
Powyższe wywody oparte na ana-
lizie historycznej i architektonicznej
znajdują potwierdzenie w dokumen-
tach z pocz. w. XVI, wg których
zamek jest zespołem złożonym z
11. 6. Zamek w Odrzykoniu, widok od pd., rys. W. Łuszczkiewicz, 1890.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Oddział Czapskich. (Fot. PKZ Kraków)
czterech członów, pełniących funkcje
rezydencji mieszkalnej, warowni
i ośrodka gospodarczego, podobnie
jak to ma miejsce i w innych tego
rodzaju obiektach z przełomu w.
XV i XVI na terenie Małopolski.
Analizując funkcję poszczegól-
nych elementów założenia należy
stwierdzić, że od 2.poł. w. XV zamek
górny — siedzibę rodu Kamieniec-
kich — osłaniało od strony Krosna
przedzamcze zach., posiadające jed-
nocześnie, podobnie jak i wschod-
nie, charakter gospodarczy, i sta-
nowiące przedłużenie obrony wa-
rowni od stosunkowo łatwo dostęp-
nej części wzgórza. Funkcji zamku
średniego nie udało się dotychczas
bliżej sprecyzować. Najprawdopo-
dobniej, stanowiąc „przedgródek”
zamku górnego przeznaczony pier-
wotnie dla załogi, mieścił też częś-
ciowo pomocnicze zabudowania gos-
podarcze. a w czasach późniejszych
mieszkanie burgrabiego.
W r. 1530 Kamienieccy w wyniku
zobowiązań finansowych sprzedają
Bonarom zamek średni z „przed-
zamczem” wsch., które pozostają
w ich rękach do r. 1593, kiedy to
przechodzą jako wiano do rodziny
Firlejów. Zastawiony prawie jed-
nocześnie zamek górny z „przed-
zamczem” zach., pozostaje w rękach
Bonarów do 1557, po którym to roku
wykupują go Kamienieccy. Z do-
stępnych archiwaliów wynika, że
Bonarowie prowadzili na terenie
zamku średniego bliżej nieznaną
działalność budowlaną. Bardzo istot-
ną wydaj e się przy tern wzmianka o
wzniesieniu przez nich kaplicy w la-
tach 40-tych w. XVI. Brak dokład-
niejszej znajomości przebiegu murów
działowych, miejscami słabo rysu-
jących się w gruncie, nie pozwala
na wyciągnięcie zbyt daleko idą-
cych wniosków odnośnie układu
przestrzennego budynków tej części
zamku; niemniej sądzić należy, że
znajdował się tu dziedziniec we-
wnętrzny. Z okresem tym wiąże się
gotycko-renesansowa kamieniarka
znajdowana w gruzie obok gotyc-
kiej, pochodzącej z wcześniejszych
faz budowlanych.
W r. 1597 Kamienieccy, zamiesz-
kujący do tej pory zamek górny,
przenosząc swą siedzibę być może
do nowowznoszonego zamku w Za-
łoźcach, sprzedają — jak wynika
z archiwaliów — Kamieniec Sienień-
skim, a ci w r. 1601 — Janowi Skot-
nickiemu. Za jego czasów, w r. 1613
następuje poważna restauracja zam-
ku górnego, obejmująca m.Łn. po-
prawę spękanych murów, nadproży
okiennych, wybudowanie ganeczku
96
II. 5. Zamek w Odrzykoniu, elewacja
zach. zamku górnego, rys. J. Ma-
tejko, ok. 1866. Muzeum Narodowe
w Krakowie, Dom Matejki.
(Fot. PKZ Kraków)
dować się miała okazała izba stoło-
wa i inne pomieszczenia. W ten spo-
sób charakterystyczna dyspozycja
poszczególnych kondygnacji zamku
górnego (piwnice i przyziemie o cha-
rakterze gospodarczym, piętro —
mieszkalnym, ostatnia kondygnacja
— reprezentacyjnym; kaplica usytuo-
wana ponad bramą) odpowiadała
typowemu programowi średniowiecz-
nych zamków małopolskich. W pn.
części nadbudowanej kondygnacji
utworzono ganek straży, a odznacza-
jące się odmiennym wątkiem, szcze-
liną dylatacyjną i warstwą pobielo-
nego tynku późniejsze nieco pogru-
bienie tego muru od strony wnętrza
pozwoliło na przesklepienie tego
ganku, częściowo zachowanego. Czyn-
ność tę ze względu na format ce-
gieł użytych do przemurowania moż-
na wiązać z przełomem w. XV/XVI.
W tym samym czasie powstało
też „przedzamcze” zach., pomyślane
jako jednostka w pewnym sensie
samodzielna. Jest to obiekt w zasa-
dzie jednolity, o technice murów
analogicznej z murami zamku śred-
niego. Czas jego powstania określa
kamieniarka okien baszty, okienek
strzelniczych nad bramą wjazdową
(później zamurowanych), a przede
wszystkim kształt tarczy z herbem
Pilawitów,, umieszczonej na baszcie.
Z przełomem w. XV/XVI wiązać
też należy dalszą modernizację zam-
ku poprzez wzniesienie przy wspom-
nianym już „przedzamczu” zach. bu-
dynku bramnego, wysuniętego na
szyi, oraz przez utworzenie „przed-
zamcza” wsch. dla osłony bramy
wjazdowej zamku średniego, co od-
powiadało ogólnie wówczas stoso-
wanym założeniom obronnym, w
związku z coraz donioślejszą rolą
artylerii w oblężeniu. Podwyższenie
zaś pd. muru obwodowego „przed-
zamcza” zach., połączone z likwida-
cją ganku straży i zamurowaniem
pierwotnych okienek strzelniczych,
wiąże się z późniejszymi pracami
budowlanymi.
Powyższe wywody oparte na ana-
lizie historycznej i architektonicznej
znajdują potwierdzenie w dokumen-
tach z pocz. w. XVI, wg których
zamek jest zespołem złożonym z
11. 6. Zamek w Odrzykoniu, widok od pd., rys. W. Łuszczkiewicz, 1890.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Oddział Czapskich. (Fot. PKZ Kraków)
czterech członów, pełniących funkcje
rezydencji mieszkalnej, warowni
i ośrodka gospodarczego, podobnie
jak to ma miejsce i w innych tego
rodzaju obiektach z przełomu w.
XV i XVI na terenie Małopolski.
Analizując funkcję poszczegól-
nych elementów założenia należy
stwierdzić, że od 2.poł. w. XV zamek
górny — siedzibę rodu Kamieniec-
kich — osłaniało od strony Krosna
przedzamcze zach., posiadające jed-
nocześnie, podobnie jak i wschod-
nie, charakter gospodarczy, i sta-
nowiące przedłużenie obrony wa-
rowni od stosunkowo łatwo dostęp-
nej części wzgórza. Funkcji zamku
średniego nie udało się dotychczas
bliżej sprecyzować. Najprawdopo-
dobniej, stanowiąc „przedgródek”
zamku górnego przeznaczony pier-
wotnie dla załogi, mieścił też częś-
ciowo pomocnicze zabudowania gos-
podarcze. a w czasach późniejszych
mieszkanie burgrabiego.
W r. 1530 Kamienieccy w wyniku
zobowiązań finansowych sprzedają
Bonarom zamek średni z „przed-
zamczem” wsch., które pozostają
w ich rękach do r. 1593, kiedy to
przechodzą jako wiano do rodziny
Firlejów. Zastawiony prawie jed-
nocześnie zamek górny z „przed-
zamczem” zach., pozostaje w rękach
Bonarów do 1557, po którym to roku
wykupują go Kamienieccy. Z do-
stępnych archiwaliów wynika, że
Bonarowie prowadzili na terenie
zamku średniego bliżej nieznaną
działalność budowlaną. Bardzo istot-
ną wydaj e się przy tern wzmianka o
wzniesieniu przez nich kaplicy w la-
tach 40-tych w. XVI. Brak dokład-
niejszej znajomości przebiegu murów
działowych, miejscami słabo rysu-
jących się w gruncie, nie pozwala
na wyciągnięcie zbyt daleko idą-
cych wniosków odnośnie układu
przestrzennego budynków tej części
zamku; niemniej sądzić należy, że
znajdował się tu dziedziniec we-
wnętrzny. Z okresem tym wiąże się
gotycko-renesansowa kamieniarka
znajdowana w gruzie obok gotyc-
kiej, pochodzącej z wcześniejszych
faz budowlanych.
W r. 1597 Kamienieccy, zamiesz-
kujący do tej pory zamek górny,
przenosząc swą siedzibę być może
do nowowznoszonego zamku w Za-
łoźcach, sprzedają — jak wynika
z archiwaliów — Kamieniec Sienień-
skim, a ci w r. 1601 — Janowi Skot-
nickiemu. Za jego czasów, w r. 1613
następuje poważna restauracja zam-
ku górnego, obejmująca m.Łn. po-
prawę spękanych murów, nadproży
okiennych, wybudowanie ganeczku
96