DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Frazik, Józef Tomasz; Holcerowa, Teresa: Wstępne badania nad zamkiem w Odrzykoniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0103
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
Zamek Kamieniec, pierwotnie być
może strażnica zabezpieczająca pn.-
zach. granicę dawnej ziemi sanoc-
kiej oraz przebiegające w pobliżu
trakty handlowe, założony został
w ważnym strategicznym miejscu
(u zbiegu dawnych granic ziem: sa-
nockiej, sandomierskiej, wiślickiej
i bieckiej), na wyniosłym skalistym
wzgórzu, na pograniczu Pogórza Dy-
nowskiego i Dołów Jasielsko-Sanoc-
kich. Opanowany przez Kazimierza
Wielkiego z początkiem lat 40-tych
w. XIV, w okresie podboju Rusi,
pozostał nadal administracyjnie przy
ziemi sanockiej. Z tego też okresu
pochodzi najwcześniejsza wzmianka
potwierdzająca istnienie zamku. Jest
to dokument królewski z r. 1348,
w którym występuje jako świadek
burgrabia zamku Kamieniec, wraz
z innymi, pochodzącymi z pobliskich
okolic. Na terenie ruin zamku nie
można w obecnym stanie badań
wskazać żadnego fragmentu, którego
czas powstania należałoby wiązać
z tym okresem. Wynikać to może
m.in. i z tego, że w poł.w.XIV
wznosić się tu mogła strażnica drew-
niana, względnie nawet częściowo
murowana, zniesiona w późniejszym
czasie lub też wtopiona głęboko w
miąższ murów budowli wzniesio-
nych w następnych fazach rozwoju
warowni. Z całą pewnością jednak
należy wykluczyć przypisywanie po-
wstania zachowanego założenia ob-
ronnego Kazimierzowi Wielkiemu,
ze względu na pozbawienie zamku
roli strategicznej w nowej sytuacji,
powstałej po ostatecznym opanowa-
niu Ziemi Ruskiej (do r. 1349).
Bezpośrednio po r. 1390, być może
jako wynagrodzenie za waleczną
postawę w czasie obrony zamku wi-
leńskiego przed Krzyżakami, Wła-
dysław Jagiełło nadaje zamek Ka-
mieniecki podkanclerzemu koron-
nemu, Klemensowi z Moskorzewa
h.Pilawa. On też najpewniej, na
przełomie w. XIV i XV wznosi za-
sadniczy człon zamku, t.j. zamek
górny i wiążący się z nim obecny
zamek średni. Powstanie w oma-
wianym okresie zamku o formie
łączącej nową rolę strategiczną z
funkcją rezydencji rodowej, mogło
być usprawiedliwione narastają-
cym po śmierci królowej Jadwigi
napięciem stosunków polsko-krzy-
żackich i wynikającą stąd koniecz-
nością zabezpieczenia pd. granicy
państwa na wypadek spodziewanej
dywersji sojusznika Krzyżaków —
Zygmunta Luksemburczyka, króla
Węgier. Powyższa hipoteza znajduje
uzasadnienie pośrednie w ogólnej
sytuacji politycznej kraju i we wstę-
II. 3. Zamek w Odrzykoniu, elewacja pn. wg pomiaru PKZ, opr.
R. Frazikowa, 1964.
pie do opisu bitwy grunwaldzkiej
Jana Długosza, oraz bezpośrednio —
w itinerarium podróży Jagiełły po
terenach nadgranicznych pd. Polski
w r. 1399 (m.in. znany z archi-
waliów pobyt króla na zamku Ka-
mieniec); ponadto w obwarowywa-
niu takich miast jak Krosno, Biecz,
N.Sącz, wykonanym na polecenie
króla, wydane po jego wyżej wspom-
nianym objeździe granicy polsko-
węgierskiej. Na istnienie zamku pod
koniec w. XIV wskazują dowodnie
dokumenty biskupie wystawione dla
Klemensa z Moskorzewa, a doty-
czące uposażenia kaplicy zamkowej.
Analiza architektoniczna murów
i stylistyczna elementów kamieniar-
skich potwierdzają w pełni możli-
wość powstania na przełowie w.
XIV/XV istniejącej do dziś zabudo-
wy obszaru zamku górnego i śred-
niego. Obszar ten, z dostępem od
wsch., podcięty z tej strony fosą,
w rzucie podporządkowany topo-
grafii terenu w sposób typowy dla
zamków wyżynnych tego okresu,
w ogólnym założeniu pokrywał się
zapewne z obecnym. Jak wynika
z powyższego, za najstarszą część
należy uważać mury zamku górnego
z główną bramą wejściową, posia-
dającą ostrołukowy, profilowany
portal, potwierdzający datowanie na
w. XIV/XV. Mur obwodowy zamku
średniego musiał powstać bezpo-
średnio po zniesieniu zamku gór-
nego i pomimo kilkakrotnych nad-
budów wydaj e się, że pochodzi w
całości z okresu średniowiecza.
Następną fazę w dziejach zamku,
przypadającą na 2.poł. w. XV, łączyć
należy z wnukiem Klemensa — Hen-
rykiem, po raz pierwszy zwanym
Kamienieckim, w którego rękach
pozostawał zamek od Ok. r. 1440 do
1475. Na podstawie przesłanek wy-
nikających z analizy materiałów
archiwalnych, potwierdzonych w
pewnym stopniu przez badania archi-
tektoniczne, można wnioskować o
wprowadzeniu przez niego do do-
tychczasowego programu budowla-
nego pewnych zmian w zakresie
ściśle rezydencjonalnym, które były
wyrazem wzrostu zamożności i po-
zycji społecznej rodu Kamienieckich.
Pozostawało to w zgodzie z pow-
szechnym w tym czasie >(2.poł. XV
i pocz.w.XVI) narastaniem tendencji
do akcentowania czynnika reprezen-
tacji w siedzibach rycerskich. Z
okresem tym wiąże się nadbudowa
trzeciej kondygnacji zamku górnego,
z zachowaną późnogotycką kamie-
niarką okien, gdzie wg przekazów
archiwalnych z końca w. XVII znaj-
II. 4. Zamek w Odrzykoniu, ściana
pn.-wsch. zamku górnego.
(Fot. R. Frazikowa, 1964)
95
Zamek Kamieniec, pierwotnie być
może strażnica zabezpieczająca pn.-
zach. granicę dawnej ziemi sanoc-
kiej oraz przebiegające w pobliżu
trakty handlowe, założony został
w ważnym strategicznym miejscu
(u zbiegu dawnych granic ziem: sa-
nockiej, sandomierskiej, wiślickiej
i bieckiej), na wyniosłym skalistym
wzgórzu, na pograniczu Pogórza Dy-
nowskiego i Dołów Jasielsko-Sanoc-
kich. Opanowany przez Kazimierza
Wielkiego z początkiem lat 40-tych
w. XIV, w okresie podboju Rusi,
pozostał nadal administracyjnie przy
ziemi sanockiej. Z tego też okresu
pochodzi najwcześniejsza wzmianka
potwierdzająca istnienie zamku. Jest
to dokument królewski z r. 1348,
w którym występuje jako świadek
burgrabia zamku Kamieniec, wraz
z innymi, pochodzącymi z pobliskich
okolic. Na terenie ruin zamku nie
można w obecnym stanie badań
wskazać żadnego fragmentu, którego
czas powstania należałoby wiązać
z tym okresem. Wynikać to może
m.in. i z tego, że w poł.w.XIV
wznosić się tu mogła strażnica drew-
niana, względnie nawet częściowo
murowana, zniesiona w późniejszym
czasie lub też wtopiona głęboko w
miąższ murów budowli wzniesio-
nych w następnych fazach rozwoju
warowni. Z całą pewnością jednak
należy wykluczyć przypisywanie po-
wstania zachowanego założenia ob-
ronnego Kazimierzowi Wielkiemu,
ze względu na pozbawienie zamku
roli strategicznej w nowej sytuacji,
powstałej po ostatecznym opanowa-
niu Ziemi Ruskiej (do r. 1349).
Bezpośrednio po r. 1390, być może
jako wynagrodzenie za waleczną
postawę w czasie obrony zamku wi-
leńskiego przed Krzyżakami, Wła-
dysław Jagiełło nadaje zamek Ka-
mieniecki podkanclerzemu koron-
nemu, Klemensowi z Moskorzewa
h.Pilawa. On też najpewniej, na
przełomie w. XIV i XV wznosi za-
sadniczy człon zamku, t.j. zamek
górny i wiążący się z nim obecny
zamek średni. Powstanie w oma-
wianym okresie zamku o formie
łączącej nową rolę strategiczną z
funkcją rezydencji rodowej, mogło
być usprawiedliwione narastają-
cym po śmierci królowej Jadwigi
napięciem stosunków polsko-krzy-
żackich i wynikającą stąd koniecz-
nością zabezpieczenia pd. granicy
państwa na wypadek spodziewanej
dywersji sojusznika Krzyżaków —
Zygmunta Luksemburczyka, króla
Węgier. Powyższa hipoteza znajduje
uzasadnienie pośrednie w ogólnej
sytuacji politycznej kraju i we wstę-
II. 3. Zamek w Odrzykoniu, elewacja pn. wg pomiaru PKZ, opr.
R. Frazikowa, 1964.
pie do opisu bitwy grunwaldzkiej
Jana Długosza, oraz bezpośrednio —
w itinerarium podróży Jagiełły po
terenach nadgranicznych pd. Polski
w r. 1399 (m.in. znany z archi-
waliów pobyt króla na zamku Ka-
mieniec); ponadto w obwarowywa-
niu takich miast jak Krosno, Biecz,
N.Sącz, wykonanym na polecenie
króla, wydane po jego wyżej wspom-
nianym objeździe granicy polsko-
węgierskiej. Na istnienie zamku pod
koniec w. XIV wskazują dowodnie
dokumenty biskupie wystawione dla
Klemensa z Moskorzewa, a doty-
czące uposażenia kaplicy zamkowej.
Analiza architektoniczna murów
i stylistyczna elementów kamieniar-
skich potwierdzają w pełni możli-
wość powstania na przełowie w.
XIV/XV istniejącej do dziś zabudo-
wy obszaru zamku górnego i śred-
niego. Obszar ten, z dostępem od
wsch., podcięty z tej strony fosą,
w rzucie podporządkowany topo-
grafii terenu w sposób typowy dla
zamków wyżynnych tego okresu,
w ogólnym założeniu pokrywał się
zapewne z obecnym. Jak wynika
z powyższego, za najstarszą część
należy uważać mury zamku górnego
z główną bramą wejściową, posia-
dającą ostrołukowy, profilowany
portal, potwierdzający datowanie na
w. XIV/XV. Mur obwodowy zamku
średniego musiał powstać bezpo-
średnio po zniesieniu zamku gór-
nego i pomimo kilkakrotnych nad-
budów wydaj e się, że pochodzi w
całości z okresu średniowiecza.
Następną fazę w dziejach zamku,
przypadającą na 2.poł. w. XV, łączyć
należy z wnukiem Klemensa — Hen-
rykiem, po raz pierwszy zwanym
Kamienieckim, w którego rękach
pozostawał zamek od Ok. r. 1440 do
1475. Na podstawie przesłanek wy-
nikających z analizy materiałów
archiwalnych, potwierdzonych w
pewnym stopniu przez badania archi-
tektoniczne, można wnioskować o
wprowadzeniu przez niego do do-
tychczasowego programu budowla-
nego pewnych zmian w zakresie
ściśle rezydencjonalnym, które były
wyrazem wzrostu zamożności i po-
zycji społecznej rodu Kamienieckich.
Pozostawało to w zgodzie z pow-
szechnym w tym czasie >(2.poł. XV
i pocz.w.XVI) narastaniem tendencji
do akcentowania czynnika reprezen-
tacji w siedzibach rycerskich. Z
okresem tym wiąże się nadbudowa
trzeciej kondygnacji zamku górnego,
z zachowaną późnogotycką kamie-
niarką okien, gdzie wg przekazów
archiwalnych z końca w. XVII znaj-
II. 4. Zamek w Odrzykoniu, ściana
pn.-wsch. zamku górnego.
(Fot. R. Frazikowa, 1964)
95