DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Kwiatkowski, Marek: Ze studiów nad Łazienkami Warszawskimi
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0168
MAREK KWIATKOWSKI
ZE STUDIÓW NAD ŁAZIENKAMI WARSZAWSKIMI
Podstawowym źródłem wiedzy o Warszawskich Ła-
zienkach pozostaną zawsze prace prof. Władysława
Tatarkiewicza. Temat ten jest jednak obszerny, stąd
jeszcze miejsce na badania materiałowe, wyławianie
poszczególnych problemów, nowe propozycje inter-
pretacyjne. Poniższe uwagi posiadają charakter uzu-
pełniający i dyskusyjny.
PAŁAC MYSLEWICKI
A KONCEPCJA PRZESTRZENNA ŁAZIENEK1
Cechą charakterystyczną kompozycji ogrodu łazien-
kowskiego było koncentrowanie alei w placach —
rondach. Idea centralizmu wyrażała się ponadto we
wzajemnym wiązaniu perspektywami widokowymi
poszczególnych obiektów z główną budowlą — Pała-
cem na Wyspie. Nie z przypadku wycięto perspektywy
widokowe na kościół czerniakowski2., willę mokotow-
ską3 oraz otwarto widoki na Ermitaż4 i Biały Dom5,
także zachowano stary dukt łączący Zamek Ujazdow-
ski z Łazienkami6, wreszcie oś główną założenia uję-
to klamrą: od południa — kaskada, a od północy —
most. Pałac Myślewicki mimo niewielkiej odległości
od Łaźni wykazuje zdecydowaną niezależność od tej
głównej budowli i stroni wyraźnie od całych Łazie-
nek, jakby istniał nie na ich terenie, a sam dla siebie.
Pałac Myślewicki w pierwotnej koncepcji — to bu-
dowla na rzucie kwadratu, trzyosiowa w każdej ele-
wacji, ale za to aż czterokondygnacjowa (łącznie
z podpiwniczeniem). Wysokość murów nośnych kor-
pusu głównego do szerokości podstawy ma się jak
1:1. Jest to więc regularny prostopadłościan, ale za-
stosowanie wysokich porte-fenetre’ów na parterze
i piętrze, a zwłaszcza wprowadzenie potężnej niszy
konchowej oraz zwieńczenie budynku belwederkiem
widokowym podkreślają wrażenie wertykalizmu. W
istocie jest to najwyższa stanisławowska budowla po-
łożona u podnóża skarpy. Wysokość i smukłość pro-
porcji nadają jej charakter, używając terminologii
współczesnej, punktowca.
1 Komunikat referowany był na Seminarium Katedry
Historii Sztuki Nowożytnej UW prowadzonym przez prof.
dr iS. LORENTZA w październiku 1963 r.
2 Por. Z. VOGŁA, Widok parku z tarasu przed pałacem
w Łazienkach, Muz. Naród. w Warszawie, Rys. Pol. 5048.
3 Por. Z. VOGLA, Widok parku z tarasu przed pałacem
w Łazienkach, publ. K. SROCZYŃSKA, Zygmunt Vogeł
(w druku), nr kat. 181.
i Por. z. VOGLA, Widok na most Jana III w Łazien-
kach, publ. S. SAWICKA, Nieznane widoki Łazienek i Bel-
wederu, .„Biiul. Hisit. Sztuki” XX, 1958, nr 3/4, ii. 3.
5 Pomiędzy Białym Domem a Łazienką w latach ok.
1779—84 znajdował się kanał łączący optycznie obydwie
budowle.
Budowla znajduje się na krańcu ogrodu łazienkow-
skiego, a właściwie już poza jego obszarem. Granice
założenia ujazdowskiego sięgały jeszcze w czasach
saskich po linię obecnej ulicy Czerniakowskiej7. Ta-
kie było założenie maksymalne, praktycznie jednak
w początkach panowania Stanisława Augusta, jak to
wykazują plany Marxa z r. 1765 i Kauffmana z r.
1766, wschodnia granica ogrodu zatrzymywała się na
linii obecnej ulicy Myśliwieckiej8. Granicę tę uwidacz-
nia plan dzielnicy ujazdowskiej z przedpolem Zamku
Ujazdowskiego - i jego ogrodami, wykonany przed
r. 1770 9. W planie tym, przedstawiającym koncepcję
przestrzenną terenów łazienkowskich, budynek Łaźni
został powiązany z Zamkiem Ujazdowskim duktem
widokowym. Zasada symetrii kazała autorowi planu
otworzyć z drugiego naroża sadzawki północnej rów-
noważny wobec widoku na Zamek, prospekt zamknię-
ty pawilonem, usytuowanym już po drugiej stronie
Kanału Piaseczyńskiego (il. 1). Skrzyżowanie kanału
z duktem widokowym stało się ważnym punktem,
ponieważ w miejscu tym zbiegał się jeszcze trakt
idący od strony miasta. Względy funkcjonalne zmu-
siły do przecięcia kanału mostem. Przed wybudowa-
niem drogi Agrikoli tu był więc główny wjazd do
Łazienek. Jedna szeroka aleja biegła od kanału ku
Łazience, druga, węższa, stanowiąca obrzeże parku,
nie posiadała żadnego architektonicznego zakończe-
nia. Jadąc przez most obejmowało się najpierw wzro-
kiem Zamek Ujazdowski, a po chwili Łazienkę. Bra-
kowało jednak punktu trzeciego, który by zamykał
perspektywę w linii prostej. Powstawała kompozycyj-
na konieczność zatrzymania wzroku akcentem archi-
tektonicznym. Zamek Ujazdowski dominował bryłą
i położeniem, Łazienka dla kontrastu grała delikatny-
mi formami wieżyczek i latarnią kopuły. W punkcie
trzecim należało wprowadzić kompozycyjną przeciw-
wagę wobec budowli poprzednich, wzniesieniem obiek-
tu o znacznej wysokości. Wysokość tę zaś można było
wydobyć nie tylko ilością kondygnacji, ale i formą
niszy niezwykle uwysmuklonej, w płaszczyźnie ele-
6 Uwagę na ito zwrócił mi mgr inż. arch. S. MAJDECKI.
7 Por. plan Łazienek z 1. poł. XVIII w., repr. J. SZAB-
ŁOWSKI, Łazienki Królewskie, Warszawa 1937, t. XXXVI; —
por. także plan iz 1. poł. XVIII w. repr. przez W. TATAR-
KIEWICZA, Łazienki Warszawskie, Warszawa 1956, il. 111.
s Plany te reprodukują: SZABŁOWSKI, jw., t. XXXVII
oraz TATARKIEWICZ, jw., il. 114.
9 TATARKIEWICZ (jw., s. 103) przypuszcza, iż autorem
jego mógł być A. MOSZYŃSKI, a czas jego powstania
określa na lata 1775—76. Autorstwo planu przypisałbym ra-
czej E. SZREGEROWI, a czas powstania przesunąłbym na
2. poł. lat 60-tych XVIII w. Rozwiązanie zagadki autorstwa
i czasu wykonania planu utrudnia fakt zaginięcia oryginału
podczas ostatniej wojny.
158
ZE STUDIÓW NAD ŁAZIENKAMI WARSZAWSKIMI
Podstawowym źródłem wiedzy o Warszawskich Ła-
zienkach pozostaną zawsze prace prof. Władysława
Tatarkiewicza. Temat ten jest jednak obszerny, stąd
jeszcze miejsce na badania materiałowe, wyławianie
poszczególnych problemów, nowe propozycje inter-
pretacyjne. Poniższe uwagi posiadają charakter uzu-
pełniający i dyskusyjny.
PAŁAC MYSLEWICKI
A KONCEPCJA PRZESTRZENNA ŁAZIENEK1
Cechą charakterystyczną kompozycji ogrodu łazien-
kowskiego było koncentrowanie alei w placach —
rondach. Idea centralizmu wyrażała się ponadto we
wzajemnym wiązaniu perspektywami widokowymi
poszczególnych obiektów z główną budowlą — Pała-
cem na Wyspie. Nie z przypadku wycięto perspektywy
widokowe na kościół czerniakowski2., willę mokotow-
ską3 oraz otwarto widoki na Ermitaż4 i Biały Dom5,
także zachowano stary dukt łączący Zamek Ujazdow-
ski z Łazienkami6, wreszcie oś główną założenia uję-
to klamrą: od południa — kaskada, a od północy —
most. Pałac Myślewicki mimo niewielkiej odległości
od Łaźni wykazuje zdecydowaną niezależność od tej
głównej budowli i stroni wyraźnie od całych Łazie-
nek, jakby istniał nie na ich terenie, a sam dla siebie.
Pałac Myślewicki w pierwotnej koncepcji — to bu-
dowla na rzucie kwadratu, trzyosiowa w każdej ele-
wacji, ale za to aż czterokondygnacjowa (łącznie
z podpiwniczeniem). Wysokość murów nośnych kor-
pusu głównego do szerokości podstawy ma się jak
1:1. Jest to więc regularny prostopadłościan, ale za-
stosowanie wysokich porte-fenetre’ów na parterze
i piętrze, a zwłaszcza wprowadzenie potężnej niszy
konchowej oraz zwieńczenie budynku belwederkiem
widokowym podkreślają wrażenie wertykalizmu. W
istocie jest to najwyższa stanisławowska budowla po-
łożona u podnóża skarpy. Wysokość i smukłość pro-
porcji nadają jej charakter, używając terminologii
współczesnej, punktowca.
1 Komunikat referowany był na Seminarium Katedry
Historii Sztuki Nowożytnej UW prowadzonym przez prof.
dr iS. LORENTZA w październiku 1963 r.
2 Por. Z. VOGŁA, Widok parku z tarasu przed pałacem
w Łazienkach, Muz. Naród. w Warszawie, Rys. Pol. 5048.
3 Por. Z. VOGLA, Widok parku z tarasu przed pałacem
w Łazienkach, publ. K. SROCZYŃSKA, Zygmunt Vogeł
(w druku), nr kat. 181.
i Por. z. VOGLA, Widok na most Jana III w Łazien-
kach, publ. S. SAWICKA, Nieznane widoki Łazienek i Bel-
wederu, .„Biiul. Hisit. Sztuki” XX, 1958, nr 3/4, ii. 3.
5 Pomiędzy Białym Domem a Łazienką w latach ok.
1779—84 znajdował się kanał łączący optycznie obydwie
budowle.
Budowla znajduje się na krańcu ogrodu łazienkow-
skiego, a właściwie już poza jego obszarem. Granice
założenia ujazdowskiego sięgały jeszcze w czasach
saskich po linię obecnej ulicy Czerniakowskiej7. Ta-
kie było założenie maksymalne, praktycznie jednak
w początkach panowania Stanisława Augusta, jak to
wykazują plany Marxa z r. 1765 i Kauffmana z r.
1766, wschodnia granica ogrodu zatrzymywała się na
linii obecnej ulicy Myśliwieckiej8. Granicę tę uwidacz-
nia plan dzielnicy ujazdowskiej z przedpolem Zamku
Ujazdowskiego - i jego ogrodami, wykonany przed
r. 1770 9. W planie tym, przedstawiającym koncepcję
przestrzenną terenów łazienkowskich, budynek Łaźni
został powiązany z Zamkiem Ujazdowskim duktem
widokowym. Zasada symetrii kazała autorowi planu
otworzyć z drugiego naroża sadzawki północnej rów-
noważny wobec widoku na Zamek, prospekt zamknię-
ty pawilonem, usytuowanym już po drugiej stronie
Kanału Piaseczyńskiego (il. 1). Skrzyżowanie kanału
z duktem widokowym stało się ważnym punktem,
ponieważ w miejscu tym zbiegał się jeszcze trakt
idący od strony miasta. Względy funkcjonalne zmu-
siły do przecięcia kanału mostem. Przed wybudowa-
niem drogi Agrikoli tu był więc główny wjazd do
Łazienek. Jedna szeroka aleja biegła od kanału ku
Łazience, druga, węższa, stanowiąca obrzeże parku,
nie posiadała żadnego architektonicznego zakończe-
nia. Jadąc przez most obejmowało się najpierw wzro-
kiem Zamek Ujazdowski, a po chwili Łazienkę. Bra-
kowało jednak punktu trzeciego, który by zamykał
perspektywę w linii prostej. Powstawała kompozycyj-
na konieczność zatrzymania wzroku akcentem archi-
tektonicznym. Zamek Ujazdowski dominował bryłą
i położeniem, Łazienka dla kontrastu grała delikatny-
mi formami wieżyczek i latarnią kopuły. W punkcie
trzecim należało wprowadzić kompozycyjną przeciw-
wagę wobec budowli poprzednich, wzniesieniem obiek-
tu o znacznej wysokości. Wysokość tę zaś można było
wydobyć nie tylko ilością kondygnacji, ale i formą
niszy niezwykle uwysmuklonej, w płaszczyźnie ele-
6 Uwagę na ito zwrócił mi mgr inż. arch. S. MAJDECKI.
7 Por. plan Łazienek z 1. poł. XVIII w., repr. J. SZAB-
ŁOWSKI, Łazienki Królewskie, Warszawa 1937, t. XXXVI; —
por. także plan iz 1. poł. XVIII w. repr. przez W. TATAR-
KIEWICZA, Łazienki Warszawskie, Warszawa 1956, il. 111.
s Plany te reprodukują: SZABŁOWSKI, jw., t. XXXVII
oraz TATARKIEWICZ, jw., il. 114.
9 TATARKIEWICZ (jw., s. 103) przypuszcza, iż autorem
jego mógł być A. MOSZYŃSKI, a czas jego powstania
określa na lata 1775—76. Autorstwo planu przypisałbym ra-
czej E. SZREGEROWI, a czas powstania przesunąłbym na
2. poł. lat 60-tych XVIII w. Rozwiązanie zagadki autorstwa
i czasu wykonania planu utrudnia fakt zaginięcia oryginału
podczas ostatniej wojny.
158