DOI issue:
Nr. 2
DOI article:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI article:Paszenda, Jerzy: Jan Delamars - nieznany artysta małopolski na przełomie XVII i XVIII w.
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0265
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
O. JERZY PASZENDA
JAN DELAMARS - NIEZNANY ARTYSTA MAŁOPOLSKI NA PRZEŁOMIE
XVII I XVIII W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego w dniu 18.1.1966 r.)
Rodzina Delamars (de la Mars)
wydała w XVII wieku czterech
jezuitów. Są to: w prowincji litew-
skiej Adam iunior (1664—1735) dok-
tor teologii i prawa kanonicznego,
syn Francuza Jana ludwisarza, ko-
mendanta zamku birżańskiego.
W prowincji polskiej: Jan (1655—
1719) wybitny kaznodzieja, Adam
senior (1660—1729) oraz rodzony brat
Jana — Michał (1668—1725), który
opuścił zakon po dwunastu latach
w nim pobytu, był archidiakonem
lubelskim w r. 1704, a pod koniec
życia został biskupem sufraganem
kamienieckim i chełmskim. Dotąd
wiadomo było o pracach artystycz-
nych dwóch spośród nich: Adam
senior, malarz i architekt, odnowił
kościół i rozbudował kolegium jezu-
ickie w Brześciu nad Bugiem; Adam
iunior, malarz i dekorator, wykonał
własnoręcznie dekoracje dla teatru
szkolnego. Obecnie natrafiono na
ślady działalności artystycznej tak-
że Jana, który znany był dotąd
tylko jako kaznodzieja. Rozpoczęte,
na skutek tego przypadkowego od-
krycia, systematyczne poszukiwania
w archiwum jezuickim przyniosły
ciekawe rezultaty.
Katalogi personalne domów za-
konnych pozwoliły zestawić jego
curriculum vitae. Urodził się w r.
1655 w Małopolsce z rodziny lota-
ryńskiej (ex Lotaringo Polonus).
Przyjęty do zakonu w r. 1672 dwu-
letni nowicjat odbywał w Krakowie
u św. Szczepana, po czym przez rok
był nauczycielem infimy (1. kl.)
w kolegium św. Jana w Jarosławiu.
W r. 1675 rozpoczął w Kaliszu trzy-
letni kurs filozofii, a po jego ukoń-
czeniu uczył przez rok gramatyki
(2. kl.) w Sandomierzu, następnie
syntaksy (3. kl.) w Lublinie. W r.
1680 przybył do Poznania na studia
teologiczne trwające cztery lata,
po czym odbył tzw. probację w Ja-
rosławiu. Lata 1686—94 spędził w
Krakowie jako kaznodzieja w koś-
ciele św. Barbary i opiekun Sodalicji
Szlacheckiej, a równocześnie pisał
bieżącą historię domu. Przez na-
stępne trzy lata był kaznodzieją we
Lwowie. W r. 1697 przybył na rok
do Krasnegostawu na stanowisko
kaznodziei katedralnego. Następnie
był przez dwa lata kaznodzieją
II. 1. Kaplica Morsztynów przy koś-
ciele par. w Wieliczce.
(Fot. W. Wolny)
u św. Jana w Jarosławiu i przez
rok w Piotrkowie. Od r. 1701 już do
końca życia przebywał w Zamościu
jako kapelan najpierw Anny Zamoj-
skiej, a potem jej córki Marianny
Dzieduszyckiej. Zmarł tamże 17.IX.
1719 r., pochowany w podziemiach
kościoła w Krasnymstawie.
Dotychczas wiedziano (zapis ks.
J. Pop latka) tylko o jednej jego pra-
cy. Jest nią „delineacja” złotej mon-
strancji dla kościoła św. Piotra w
Krakowie, którą wykonał krakowski
złotnik Karol Kulicki w r. 1699
(wiadomość otrzymana od p. Cie-
chanowieckiego). Z historii domów,
w których Delamars przebywał, do-
wiadujemy się o dalszych jego
dziełach. W Krakowie u św. Bar-
bary zapisano pod r. 1960, że na
prośbę kapituły lubelskiej, której
spodobały się pewne „akcesoria”
domu i kościoła św. Barbary, ks.
Delamars pojechał do Lublina i na-
rysował projekt głównego ołtarza
dla tamtejszej kolegiaty. Konse-
kwentnie trzeba przyjąć, że i wspo-
mniane akcesoria też były jego dzie-
łem. Zapewne należał do nich ołtarz
Salwatora u św. Barbary zaprojek-
towany (jak mówi ta sarna historia)
przez miejscowych jezuitów, a nic
nie wiadomo by inny z nich posia-
dał uzdolnienia w tym kierunku.
Z tego względu jest prawdopodobne,
że Delamars był także kierownikiem
artystycznym całego odnowienia te-
go kościoła, jakie dokonało się
właśnie w okresie jego tam pobytu.
W związku z tym można mu hipo-
tetycznie przypisać projekty ołtarzy
bocznych, ambony, balustrady i chó-
rów, obecnie niezachowanych. Po-
nadto z tej samej historii domu
św. Barbary dowiadujemy się, że
w r. 1690 rozpoczęto budowę kaplicy
Morsztynów przy kościele parafial-
nym w Wieliczce, przy czym za-
trudnieni byli jezuici: projektant
(delineator) i architekt. Delineato-
rem był prawdopodobnie Delamars,
architektem mógł być Piotr Abra-
mowicz albo Stanisław Solski. Za-
tajenie nazwisk można tłumaczyć
tym, że historię w tych latach pisał
sam Delamars.
We Lwowie w kwietniu r. 1695
ustawiono w kościele jezuickim no-
wy ołtarz św. Ignacego, wykonany
w Przeworsku według projektu jed-
nego z jezuitów lwowskich. Jest
bardzo prawdopodobne, że tym pro-
jektodawcą był Delamars, gdyż nie
znamy innego artysty wśród jezuitów
przebywających w tym czasie we
Lwowie.
Historia kolegium w Krasnym-
stawie przynosi wiadomości rewela-
cyjne, zmieniające przyjęte w lite-
raturze poglądy na autorstwo koś-
cioła oraz daty budowy. W r. 1697
sprowadzony z Zamościa architekt
wytyczył zarys kościoła, rozciągając
sznury i wbijając kołki. Wiosną
następnego roku ukończono zakła-
danie fundamentów i wtedy wezwa-
ny po raz drugi architekt z Zamoś-
cia rozmierzył rzut kościoła już na
istniejących murach. Wykryte błędy
w fundamentach (prawdopodobnie
jakieś niezgodności z projektem)
poprawił ks. Jan Delamars pierw-
szy autor projektu ,,jprimus delinea-
tionis author”, a dla uniknięcia
błędów w przyszłości sporządził
rysunki wszystkich elewacji ze-
wnętrznych i wewnętrznych, ozna-
255
O. JERZY PASZENDA
JAN DELAMARS - NIEZNANY ARTYSTA MAŁOPOLSKI NA PRZEŁOMIE
XVII I XVIII W.
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Krakowskiego w dniu 18.1.1966 r.)
Rodzina Delamars (de la Mars)
wydała w XVII wieku czterech
jezuitów. Są to: w prowincji litew-
skiej Adam iunior (1664—1735) dok-
tor teologii i prawa kanonicznego,
syn Francuza Jana ludwisarza, ko-
mendanta zamku birżańskiego.
W prowincji polskiej: Jan (1655—
1719) wybitny kaznodzieja, Adam
senior (1660—1729) oraz rodzony brat
Jana — Michał (1668—1725), który
opuścił zakon po dwunastu latach
w nim pobytu, był archidiakonem
lubelskim w r. 1704, a pod koniec
życia został biskupem sufraganem
kamienieckim i chełmskim. Dotąd
wiadomo było o pracach artystycz-
nych dwóch spośród nich: Adam
senior, malarz i architekt, odnowił
kościół i rozbudował kolegium jezu-
ickie w Brześciu nad Bugiem; Adam
iunior, malarz i dekorator, wykonał
własnoręcznie dekoracje dla teatru
szkolnego. Obecnie natrafiono na
ślady działalności artystycznej tak-
że Jana, który znany był dotąd
tylko jako kaznodzieja. Rozpoczęte,
na skutek tego przypadkowego od-
krycia, systematyczne poszukiwania
w archiwum jezuickim przyniosły
ciekawe rezultaty.
Katalogi personalne domów za-
konnych pozwoliły zestawić jego
curriculum vitae. Urodził się w r.
1655 w Małopolsce z rodziny lota-
ryńskiej (ex Lotaringo Polonus).
Przyjęty do zakonu w r. 1672 dwu-
letni nowicjat odbywał w Krakowie
u św. Szczepana, po czym przez rok
był nauczycielem infimy (1. kl.)
w kolegium św. Jana w Jarosławiu.
W r. 1675 rozpoczął w Kaliszu trzy-
letni kurs filozofii, a po jego ukoń-
czeniu uczył przez rok gramatyki
(2. kl.) w Sandomierzu, następnie
syntaksy (3. kl.) w Lublinie. W r.
1680 przybył do Poznania na studia
teologiczne trwające cztery lata,
po czym odbył tzw. probację w Ja-
rosławiu. Lata 1686—94 spędził w
Krakowie jako kaznodzieja w koś-
ciele św. Barbary i opiekun Sodalicji
Szlacheckiej, a równocześnie pisał
bieżącą historię domu. Przez na-
stępne trzy lata był kaznodzieją we
Lwowie. W r. 1697 przybył na rok
do Krasnegostawu na stanowisko
kaznodziei katedralnego. Następnie
był przez dwa lata kaznodzieją
II. 1. Kaplica Morsztynów przy koś-
ciele par. w Wieliczce.
(Fot. W. Wolny)
u św. Jana w Jarosławiu i przez
rok w Piotrkowie. Od r. 1701 już do
końca życia przebywał w Zamościu
jako kapelan najpierw Anny Zamoj-
skiej, a potem jej córki Marianny
Dzieduszyckiej. Zmarł tamże 17.IX.
1719 r., pochowany w podziemiach
kościoła w Krasnymstawie.
Dotychczas wiedziano (zapis ks.
J. Pop latka) tylko o jednej jego pra-
cy. Jest nią „delineacja” złotej mon-
strancji dla kościoła św. Piotra w
Krakowie, którą wykonał krakowski
złotnik Karol Kulicki w r. 1699
(wiadomość otrzymana od p. Cie-
chanowieckiego). Z historii domów,
w których Delamars przebywał, do-
wiadujemy się o dalszych jego
dziełach. W Krakowie u św. Bar-
bary zapisano pod r. 1960, że na
prośbę kapituły lubelskiej, której
spodobały się pewne „akcesoria”
domu i kościoła św. Barbary, ks.
Delamars pojechał do Lublina i na-
rysował projekt głównego ołtarza
dla tamtejszej kolegiaty. Konse-
kwentnie trzeba przyjąć, że i wspo-
mniane akcesoria też były jego dzie-
łem. Zapewne należał do nich ołtarz
Salwatora u św. Barbary zaprojek-
towany (jak mówi ta sarna historia)
przez miejscowych jezuitów, a nic
nie wiadomo by inny z nich posia-
dał uzdolnienia w tym kierunku.
Z tego względu jest prawdopodobne,
że Delamars był także kierownikiem
artystycznym całego odnowienia te-
go kościoła, jakie dokonało się
właśnie w okresie jego tam pobytu.
W związku z tym można mu hipo-
tetycznie przypisać projekty ołtarzy
bocznych, ambony, balustrady i chó-
rów, obecnie niezachowanych. Po-
nadto z tej samej historii domu
św. Barbary dowiadujemy się, że
w r. 1690 rozpoczęto budowę kaplicy
Morsztynów przy kościele parafial-
nym w Wieliczce, przy czym za-
trudnieni byli jezuici: projektant
(delineator) i architekt. Delineato-
rem był prawdopodobnie Delamars,
architektem mógł być Piotr Abra-
mowicz albo Stanisław Solski. Za-
tajenie nazwisk można tłumaczyć
tym, że historię w tych latach pisał
sam Delamars.
We Lwowie w kwietniu r. 1695
ustawiono w kościele jezuickim no-
wy ołtarz św. Ignacego, wykonany
w Przeworsku według projektu jed-
nego z jezuitów lwowskich. Jest
bardzo prawdopodobne, że tym pro-
jektodawcą był Delamars, gdyż nie
znamy innego artysty wśród jezuitów
przebywających w tym czasie we
Lwowie.
Historia kolegium w Krasnym-
stawie przynosi wiadomości rewela-
cyjne, zmieniające przyjęte w lite-
raturze poglądy na autorstwo koś-
cioła oraz daty budowy. W r. 1697
sprowadzony z Zamościa architekt
wytyczył zarys kościoła, rozciągając
sznury i wbijając kołki. Wiosną
następnego roku ukończono zakła-
danie fundamentów i wtedy wezwa-
ny po raz drugi architekt z Zamoś-
cia rozmierzył rzut kościoła już na
istniejących murach. Wykryte błędy
w fundamentach (prawdopodobnie
jakieś niezgodności z projektem)
poprawił ks. Jan Delamars pierw-
szy autor projektu ,,jprimus delinea-
tionis author”, a dla uniknięcia
błędów w przyszłości sporządził
rysunki wszystkich elewacji ze-
wnętrznych i wewnętrznych, ozna-
255