DOI Heft:
Nr. 3/4
DOI Artikel:Kronika stowarzyszenia historyków sztuki
DOI Artikel:Kutzner, Marian: "Erekcyjny" tympanon kościoła św. Krzyża we Wrocławiu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.47789#0400
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
sób cała Sw. Trójca jest obecna w
mszalnej ofierze, jednakże głównie
poprzez ofiarę ciała i krwi Chrystu-
sa. To powodowało, że w tym „oł-
tarzowym” przedstawieniu Sw. Trój-
cy akcent jest położony przede
wszystkim na postaci Ukrzyżowane-
go — głównego ofiarodawcy dla ludz-
kości. Dopiero od połowy XIV w.
przedstawienia Trójcy Sw. — Tronu
Łaski zaczynają pojawiać się na
przedmiotach nie związanych bez-
pośrednio z ceremonią mszy św.
Przejście tego motywu na obrazy
komemoracyjne — epitafia i obrazy
wotywne, nie było dotychczas przed-
miotem badań naukowych. Jest rze-
czą wykluczoną, aby odbyło się to
poprzez prostą aneksję tego przed-
stawienia. Znaczne różnice między
funkcją ideową epitafiów lub obra-
zów wotywnych, a ołtarzy i sprzę-
tów liturgicznych, wykluczają taką
uproszczoną interpretację. To przej-
ście musiało być oparte o przypisa-
nie temu wyobrażeniu w połowie
XIV w. nowego poszerzonego sensu
ideowego.
Szereg badaczy zajmujących się
czternastowiecznymi i piętnasto-
wiecznymi tympanonami z postacia-
mi fundatorów lub adorantów
stwierdziło podobieństwo ich do
wyobrażeń komemoracyjnych — epi-
tafiów lub obrazów wotywnych.
Tympanon kościoła świętokrzyskiego
we Wrocławiu ma wyraźnie charak-
ter epitafium. Wskazuje na to wy-
jątkowa jego lokalizacja: po we-
wnętrznej stronie portalu północ-
nego, będącego bramą śmierci —
„porta mortuorum” świątyni. Nie-
typowe jego odwrócenie awer-
sem do wnętrza, wiązało się z
chęcią włączenia go w cały pro-
gram ideowy wnętrza budowli.
W skład tego programu wcho-
dziły liczne tablice inskrypcyjne,
głoszące chwałę zmarłego fundatora,
jego sarkofag oraz wywieszone w
chórze sztandar i tarcza rycerska.
Jak wykazały badania autora, cały
ten program wiązał się ze stworzo-
ną w 2.ćwierci XIV w. koncepcją
przebudowy kościoła Sw. Krzyża na
pomnik — monumentalny grobowiec
księcia Henryka IV, zwanego Pro-
busem, dobroczyńcy biskupstwa
wrocławskiego. Koncepcja ta uza-
sadniała też wyjątkową formę archi-
tektoniczną budowli: dwukondygna-
cjową, założoną na planie zbliżo-
nym do centralnego. W programie
całości omawiany tympanon był
uzupełniającym elementem składo-
wym. Był właściwie wizualnym zna-
kiem tego programu, a treść jego
wyrażała podobne idee do unaocz-
II. 3. Fragment tympanonu portalu
pn. w kościele (górnym) św. Krzyża
we Wrocławiu. (Fot. W. Godycki)
nionych w epitafiach. Mówiła ona
o prośbie zmarłego o boską opiekę
w jego życiu pozagrobowym. Tę
treść być może dokumentował ma-
lowany napis na belce pod tympa-
nonem, czytelny jeszcze w XVII w.
Pokrewieństwo sensu ideowego tym-
panonu i epitafium najlepiej doku-
mentują znane tympanony-epitafia:
nad wejściem do Ludwigschor w
II. 4. Fragment tympanonu portalu
pn. w kościele (górnym) św. Krzyża
we Wrocławiu. (Fot. W. Godycki)
kościele minoryckim w Wiedniu,
z 1.połowy XIV w.,, epitafium dzie-
kana, kanonika Marcina Burgmanna
zm. 1443, w krużganku katedry w
Spirze, epitafium nad wejściem
w kościele karmelickim w Kassel
z 1367 r„ tympanon-epitafium w
Berchtesgaden z r. 1474 (także z
Tronem Łaski) oraz Jana von Steren
i jego żony, w szpitalu trędowatych
w Wiirzburgu, z połowy XIV w.
(też ze sceną adoracji Tronu Łas-
ki) itp.
Akceptując słuszne uwagi A.
Weckwartha, oparte na wcześniej-
szych badaniach W. Findera i jego
uczniów, należy stwierdzić, że w
epitafiach, a także w tympanonach-
epitafiach występuje duże zbliżenie
do głównych wątków przedstawień
dewocyjnych (tzw. Andachtsbild).
To tłumaczy, że prawie wszystkie
najwcześniejsze epitafia miały mo-
tywy ikonograficzne oparte na wzo-
rach mistycznych lub dewocyjnych,
np. Ecce Homo, Veraikon, Pieta,
Matka Bolesna itp. Dopiero od koń-
ca XV w. pojawiają się w nich w
przeważającym stopniu motywy iko-
nograficzne eschatologiczne np.: Sąd
Ostateczny, Zmartwychwstanie itp.
Na tym tle nasuwa się pytanie:
w jakim kontekście zostaje zaakcep-
towany motyw ikonograficzny Tro-
nu Łaski do przedstawień epitafij-
nych i w jakim stopniu zbliża się
do dewocyjnych schematów przed-
stawieniowych, które w takim stop-
niu decydowały o ikonografii naj-
starszych tablic komemoracyjnych.
Przykład ikonograficzny tympanonu
świętokrzyskiego nie jest odosobnio-
ny w epitafiach i tympanonach-epi-
tafiach. Na terenie Śląska w XVI w.
możemy wyliczyć aż siedem epita-
fiów ze sceną Tronu Łaski. Będą
to 'tablice komemoracyjne: ze Świd-
nicy proboszcza Frueaufa zm. 1561,
z Jędrzychowa (pow. Lubiń) Zyg-
munta v.Skopp i jego żony zm. 1569.,
ze Starego Zamku (pow. wrocław-
ski) Jana Warkocza v.Nobschiz zm.
1567, z Psar (pow. górowski) ro-
dziny v.Tschammer zm. ok. 1590,
z Maniowa Wielkiego (pow. wroc-
ławski) rodziny v.Schindel z 2. poło-
wy XVI w. i bliżej nie zidentyfi-
kowane malowane epitafium w zbio-
rach Muzem Diecezjalnego we
Wrocławiu. Jest to więc duża grupa
i świadczy o notoryczności tego mo-
tywu w repertuarze ikonograficz-
nym epitafiów, co może stanowić
podstawę do sądu o występowaniu
w tym zjawisku pewnej prawidło-
wości, tymbardziej, że przykłady
śląskie nie są wyjątkami. Spotyka-
my ję znacznie wcześniej np. w cy-
383
sób cała Sw. Trójca jest obecna w
mszalnej ofierze, jednakże głównie
poprzez ofiarę ciała i krwi Chrystu-
sa. To powodowało, że w tym „oł-
tarzowym” przedstawieniu Sw. Trój-
cy akcent jest położony przede
wszystkim na postaci Ukrzyżowane-
go — głównego ofiarodawcy dla ludz-
kości. Dopiero od połowy XIV w.
przedstawienia Trójcy Sw. — Tronu
Łaski zaczynają pojawiać się na
przedmiotach nie związanych bez-
pośrednio z ceremonią mszy św.
Przejście tego motywu na obrazy
komemoracyjne — epitafia i obrazy
wotywne, nie było dotychczas przed-
miotem badań naukowych. Jest rze-
czą wykluczoną, aby odbyło się to
poprzez prostą aneksję tego przed-
stawienia. Znaczne różnice między
funkcją ideową epitafiów lub obra-
zów wotywnych, a ołtarzy i sprzę-
tów liturgicznych, wykluczają taką
uproszczoną interpretację. To przej-
ście musiało być oparte o przypisa-
nie temu wyobrażeniu w połowie
XIV w. nowego poszerzonego sensu
ideowego.
Szereg badaczy zajmujących się
czternastowiecznymi i piętnasto-
wiecznymi tympanonami z postacia-
mi fundatorów lub adorantów
stwierdziło podobieństwo ich do
wyobrażeń komemoracyjnych — epi-
tafiów lub obrazów wotywnych.
Tympanon kościoła świętokrzyskiego
we Wrocławiu ma wyraźnie charak-
ter epitafium. Wskazuje na to wy-
jątkowa jego lokalizacja: po we-
wnętrznej stronie portalu północ-
nego, będącego bramą śmierci —
„porta mortuorum” świątyni. Nie-
typowe jego odwrócenie awer-
sem do wnętrza, wiązało się z
chęcią włączenia go w cały pro-
gram ideowy wnętrza budowli.
W skład tego programu wcho-
dziły liczne tablice inskrypcyjne,
głoszące chwałę zmarłego fundatora,
jego sarkofag oraz wywieszone w
chórze sztandar i tarcza rycerska.
Jak wykazały badania autora, cały
ten program wiązał się ze stworzo-
ną w 2.ćwierci XIV w. koncepcją
przebudowy kościoła Sw. Krzyża na
pomnik — monumentalny grobowiec
księcia Henryka IV, zwanego Pro-
busem, dobroczyńcy biskupstwa
wrocławskiego. Koncepcja ta uza-
sadniała też wyjątkową formę archi-
tektoniczną budowli: dwukondygna-
cjową, założoną na planie zbliżo-
nym do centralnego. W programie
całości omawiany tympanon był
uzupełniającym elementem składo-
wym. Był właściwie wizualnym zna-
kiem tego programu, a treść jego
wyrażała podobne idee do unaocz-
II. 3. Fragment tympanonu portalu
pn. w kościele (górnym) św. Krzyża
we Wrocławiu. (Fot. W. Godycki)
nionych w epitafiach. Mówiła ona
o prośbie zmarłego o boską opiekę
w jego życiu pozagrobowym. Tę
treść być może dokumentował ma-
lowany napis na belce pod tympa-
nonem, czytelny jeszcze w XVII w.
Pokrewieństwo sensu ideowego tym-
panonu i epitafium najlepiej doku-
mentują znane tympanony-epitafia:
nad wejściem do Ludwigschor w
II. 4. Fragment tympanonu portalu
pn. w kościele (górnym) św. Krzyża
we Wrocławiu. (Fot. W. Godycki)
kościele minoryckim w Wiedniu,
z 1.połowy XIV w.,, epitafium dzie-
kana, kanonika Marcina Burgmanna
zm. 1443, w krużganku katedry w
Spirze, epitafium nad wejściem
w kościele karmelickim w Kassel
z 1367 r„ tympanon-epitafium w
Berchtesgaden z r. 1474 (także z
Tronem Łaski) oraz Jana von Steren
i jego żony, w szpitalu trędowatych
w Wiirzburgu, z połowy XIV w.
(też ze sceną adoracji Tronu Łas-
ki) itp.
Akceptując słuszne uwagi A.
Weckwartha, oparte na wcześniej-
szych badaniach W. Findera i jego
uczniów, należy stwierdzić, że w
epitafiach, a także w tympanonach-
epitafiach występuje duże zbliżenie
do głównych wątków przedstawień
dewocyjnych (tzw. Andachtsbild).
To tłumaczy, że prawie wszystkie
najwcześniejsze epitafia miały mo-
tywy ikonograficzne oparte na wzo-
rach mistycznych lub dewocyjnych,
np. Ecce Homo, Veraikon, Pieta,
Matka Bolesna itp. Dopiero od koń-
ca XV w. pojawiają się w nich w
przeważającym stopniu motywy iko-
nograficzne eschatologiczne np.: Sąd
Ostateczny, Zmartwychwstanie itp.
Na tym tle nasuwa się pytanie:
w jakim kontekście zostaje zaakcep-
towany motyw ikonograficzny Tro-
nu Łaski do przedstawień epitafij-
nych i w jakim stopniu zbliża się
do dewocyjnych schematów przed-
stawieniowych, które w takim stop-
niu decydowały o ikonografii naj-
starszych tablic komemoracyjnych.
Przykład ikonograficzny tympanonu
świętokrzyskiego nie jest odosobnio-
ny w epitafiach i tympanonach-epi-
tafiach. Na terenie Śląska w XVI w.
możemy wyliczyć aż siedem epita-
fiów ze sceną Tronu Łaski. Będą
to 'tablice komemoracyjne: ze Świd-
nicy proboszcza Frueaufa zm. 1561,
z Jędrzychowa (pow. Lubiń) Zyg-
munta v.Skopp i jego żony zm. 1569.,
ze Starego Zamku (pow. wrocław-
ski) Jana Warkocza v.Nobschiz zm.
1567, z Psar (pow. górowski) ro-
dziny v.Tschammer zm. ok. 1590,
z Maniowa Wielkiego (pow. wroc-
ławski) rodziny v.Schindel z 2. poło-
wy XVI w. i bliżej nie zidentyfi-
kowane malowane epitafium w zbio-
rach Muzem Diecezjalnego we
Wrocławiu. Jest to więc duża grupa
i świadczy o notoryczności tego mo-
tywu w repertuarze ikonograficz-
nym epitafiów, co może stanowić
podstawę do sądu o występowaniu
w tym zjawisku pewnej prawidło-
wości, tymbardziej, że przykłady
śląskie nie są wyjątkami. Spotyka-
my ję znacznie wcześniej np. w cy-
383